COVID-19: το αλφαβητάρι των παραλλαγών

Τον τελευταίο ενάμιση χρόνο πολύς λόγος γίνεται για τις διαφορετικές και ταχύτατα μεταδιδόμενες παραλλαγές του αρχικού κορονοϊού SARS-CoV-2, που προκύπτουν αδιάκοπα από τυχαίες μεταλλάξεις και, σχεδόν ταυτοχρόνως, εντοπίζονται σε διαφορετικές χώρες και ηπείρους. Εύλογα λοιπόν, σε αυτή την τόσο αποφασιστική φάση της πανδημίας της νόσου COVID-19, ένα από τα πιο καυτά ζητήματα είναι οι απρόβλεπτες και πιθανότατα πιο μολυσματικές παραλλαγές του κορονοϊού. Από τις επικρατέστερες, μέχρι σήμερα, παραλλαγές ξεχωρίζουν για την υψηλή μεταδοτικότητά τους η βρετανική, η νοτιοαφρικανική, η βραζιλιάνικη, οι δύο αμερικανικές και η πιο πρόσφατη ινδική παραλλαγή του κορονοϊού, ο οποίος, επι 18 μήνες, εξαπλώνεται μεταλλασσόμενος στις πέντε ηπείρους.

Πώς οι ειδικοί ταξινομούν τις νέες παραλλαγές του κορονοϊού και πόσο δικαιολογημένοι είναι οι φόβοι για τις αρνητικές επιπτώσεις τους στην πορεία της πανδημίας και την αποτελεσματικότητα των σημερινών εμβολίων; Μήπως, ο εμβολιαστικός πόλεμος στις παραλλαγές του κορονοϊού έχει μόλις ξεκινήσει;

Οι διαδοχικές προσαρμογές του νέου κορονοϊού στο ανθρώπινο είδος

Από τις αρχές του προηγούμενου μήνα, 1.6.21, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προχώρησε στη μετονομασία και απλοποίηση των ονομάτων που χρησιμοποιούμε καθημερινά για να περιγράφουμε τις νέες παραλλαγές του κορονοϊού. Μια γενναία απόφαση που λήφθηκε όχι τόσο με αυστηρά επιστημονικά αλλά με γεωπολιτικά και ηθικά κριτήρια.

Πράγματι, πολλοί επιστήμονες, δημοσιογράφοι και πολιτικοί, μιλώντας ή γράφοντας δημόσια για τις παραλλαγές του κορονοϊού, τις «βάπτιζαν» κατά κανόνα με το όνομα της χώρας στην οποία πρώτη φορά εντοπίστηκε η νέα παραλλαγή, γεγονός που δημιουργούσε στους ακροατές παραπλανητικές διακρίσεις και εντελώς εσφαλμένες ρατσιστικές φυλετικές-γεωγραφικές προκαταλήψεις, δεδομένου ότι πρόκειται για... πανδημικά φαινόμενα.

Ενα οξύτατο πρόβλημα αθέμιτων ή/και εσκεμμένων παρανοήσεων, που θα λυνόταν μόνο αν όσοι μιλούν για τις παραλλαγές των κορονοϊών υιοθετούσαν την περίπλοκη και άρα ιδιαίτερα δύσχρηστη επιστημονική ορολογία για την περιγραφή των παραλλαγών. Ετσι, σύμφωνα με τον ΠΟΥ, η «βρετανική» παραλλαγή (B.1.1.7) πρέπει πια να ονομάζεται «Αλφα», η «αφρικανική» παραλλαγή (Β.1.351) ονομάζεται «Βήτα», ενώ η πρόσφατη «ινδική» παραλλαγή (Β.1.617.2) ονομάζεται «Δέλτα».

Οι παραλλαγές από την Αλφα στη Δέλτα

Για την ώρα, οι παραλλαγές των κορονοϊών SARS-CoV-2 έχουν ταξινομηθεί σε οκτώ μεγάλες κατηγορίες, κάθε μία από τις οποίες περιγράφεται από ένα κεφαλαίο γράμμα της ελληνικής αλφαβήτου, αφού διαφοροποιούνται μεταξύ τους τόσο ως προς τις ιδιαίτερες μεταλλάξεις τους όσο και από τη συμπτωματολογία τους. Αξίζει να εξετάσουμε, πολύ συνοπτικά, ποια είναι τα ιδιαίτερα γνωρίσματα των τεσσάρων επικρατέστερων, σήμερα, εξελικτικών παραλλαγών.

1. Παραλλαγή Αλφα: Το επιστημονικό όνομα της οποίας είναι «Β.1.1.7», εντοπίστηκε, πρώτη φορά, τον Σεπτέμβριο 2020 στην Αγγλία, ενώ η πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση μόλυνσης από αυτή την παραλλαγή στην Ε.Ε. ανιχνεύτηκε στις 9 Νοεμβρίου 2020. Η επιδημιολογική έρευνα έδειξε ότι η παραλλαγή Αλφα μπορεί να είναι έως και 50% πιο μολυσματική από την αρχική μορφή του κορονοϊού της Γουχάν. Ανθρωποι, εκτός της Αγγλίας, που μολύνθηκαν από την παραλλαγή Αλφα εντοπίζονται πολύ σύντομα στη Δανία, τη Σουηδία, τη Γαλλία, την Ισπανία, την Ιταλία, τη Γερμανία, τις ΗΠΑ, την Ελλάδα, τον Λίβανο κ.α.

Η παραλλαγή «Β.1.1.7» περιέχει 23 μεταλλάξεις σε σχέση με τον αρχικό ιό της Γουχάν, από αυτές τις μεταλλάξεις οι 9 αφορούν γονίδια που σχετίζονται με τις πρωτεΐνες των ακίδων του ιού, ενώ οι υπόλοιπες 14 μεταλλάξεις σχετίζονται πιθανότατα με την ικανότητα του κορονοϊού να καταστέλλει τις ανοσοποιητικές αντιδράσεις των κυττάρων μας, π.χ. την παραγωγή ιντερφερόνης. Γεγονός που καθιστά τον κορονοϊό αόρατο από τα ανοσοποιητικά μας κύτταρα.

Τα τεστ ανίχνευσης και ιχνηλάτησης στη Βρετανία έδειξαν ότι αυτή η παραλλαγή του κορονοϊού από τις 20 Σεπτεμβρίου μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου 2020 αντιστοιχούσε στο 28% των συνολικών μολύνσεων, ενώ την πρώτη εβδομάδα του Δεκεμβρίου 2020 είχε ήδη ανέλθει στο 62%, απόδειξη της πολύ υψηλής μολυσματικότητας και μεταδοτικότητάς της!

Πάντως, οι περισσότεροι άνθρωποι που μολύνονται και ασθενούν από την παραλλαγή Αλφα δεν διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο. Αν και μεταδίδεται πολύ πιο εύκολα από τον αρχικό κορονοϊό, δεν προκαλεί συνήθως εξίσου σοβαρά συμπτώματα και, παρά τους αρχικούς φόβους, δεν προέκυψε τελικά ότι είναι πιο μεταδοτική στα παιδιά και τους εφήβους. Εξάλλου, απ’ ό,τι φαίνεται, αυτή η παραλλαγή είναι αντιμετωπίσιμη από όλα τα διαθέσιμα εμβόλια.

2. Παραλλαγή Βήτα: Το επιστημονικό όνομά της είναι «B.1.351», απομονώθηκε και ταυτοποιήθηκε πρώτη φορά τον Οκτώβριο 2020 στη Νότια Αφρική, ενώ η πρώτη περίπτωση στην Ευρώπη εντοπίστηκε στις 28 Δεκεμβρίου. Αν και η νοτιοαφρικανική παραλλαγή «B.1.351» εμφανίστηκε λίγο μετά ή σχεδόν ταυτόχρονα με την παραλλαγή Αλφα στην Αγγλία και οι δύο παραλλαγές μοιράζονται αρκετές κοινές μεταλλάξεις, αυτές διαφέρουν αφού μόνο η νοτιοαφρικανική παραλλαγή έχει τη μετάλλαξη N501Y.

Πολύ σύντομα, η παραλλαγή Βήτα έγινε η κυρίαρχη μολυσματική εκδοχή του κορονοϊού σε πολλές χώρες της αφρικανικής ηπείρου. Αμέσως μετά τον εντοπισμό της, η Βήτα διαδόθηκε με εκπληκτική ταχύτητα σε Αγγλία, Φινλανδία, Ελβετία, Ιαπωνία και Αυστραλία και σε άλλες 80 χώρες σε όλη τη Γη, αφού, όπως και η Αλφα, αποδείχτηκε ιδιαίτερα μολυσματική και λιγότερο δολοφονική.

Υπάρχουν, όμως, και σημαντικές διαφορές της παραλλαγής Βήτα από την Αλφα: η Βήτα φαίνεται πως είναι πολύ πιο ανθεκτική στα σημερινά εμβόλια, κυρίως λόγω των ιδιαίτερων μεταλλάξεων στις πρωτεΐνες των ακίδων της.

Συνεπώς, η παραλλαγή Βήτα πρέπει να ιχνηλατείται προσεκτικά και να ανιχνεύεται εγκαίρως, όχι μόνο γιατί παρουσιάζει πολύ υψηλή μολυσματικότητα και μεταδοτικότητα, αλλά και επειδή οι κλινικές μελέτες έδειξαν ότι ενδέχεται να περιορίζει την αποτελεσματικότητα των εμβολίων. Πάντως, δεν είναι ακόμη σαφές αν θα χρειαστούν νέα, ελαφρώς τροποποιημένα εμβόλια για την αντιμετώπισή της.

3. Η παραλλαγή Γάμμα: Το επιστημονικό όνομά της είναι «B.1.1.28», εντοπίστηκε πρώτη φορά τον Ιανουάριο 2021 σε τέσσερις Ιάπωνες τουρίστες όταν επέστρεψαν από τη Βραζιλία. Εκτοτε, απομονώθηκε στη Βραζιλία και την Ιαπωνία. Μετά τις 25 Ιανουαρίου 2021, είχε ήδη «μετακομίσει» σε διαφορετικές ηπείρους και διαδόθηκε σε τουλάχιστον 37 χώρες. Μολονότι είναι δύσκολο να μάθουμε πότε προέκυψε, υπάρχουν ήδη δύο διαφορετικές εκδοχές αυτής της παραλλαγής, η P.1 και η P.2. Από αυτές μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η P.1, επειδή έχει περισσότερες μεταλλάξεις, μεταδίδεται ευκολότερα και ανιχνεύεται σε διάφορες χώρες.

Η παραλλαγή Γάμμα θεωρείται στενότατη συγγενής της Βήτα, δεν έχει υψηλή θνητότητα και μολονότι παρουσιάζει πολύ μεγάλη μεταδοτικότητα δεν είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη για όσους νοσούν. Ομως, η παραλλαγή Γάμμα έχει τη μετάλλαξη «E848K» για τις πρωτεΐνες των ακίδων, που ενδέχεται να μειώνει την αποτελεσματικότητα των σημερινών εμβολίων, ενώ άλλες μεταλλάξεις της παραλλαγής Γάμμα εξηγούν ίσως, ώς έναν βαθμό, την υψηλή μολυσματικότητά της.

4. Παραλλαγή Δέλτα: Το επιστημονικό όνομά της είναι «B.1.617», πρόκειται για την περίφημη και ιδιαίτερα επίφοβη παραλλαγή που ήδη από τον Οκτώβριο του 2020 είχε εντοπιστεί στην Ινδία, όπου και μέχρι σήμερα κυριαρχεί, ενώ μεταδίδεται πια ταχύτατα σε ολόκληρο τον πλανήτη. Τον περασμένο Απρίλιο και Μάιο, σημειώθηκε η εκρηκτική εξάπλωση και η ταχύτατη μετάδοση της παραλλαγής Δέλτα, η οποία πλέον απειλεί σοβαρά ακόμα και τις χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά εμβολιασμού, όπως το Ισραήλ, η Αγγλία και η Αυστραλία.

Τα στελέχη της παραλλαγής Δέλτα φέρουν δύο μεταλλάξεις, την «E484Q» και την «L452R», η πρώτη μετάλλαξη υπάρχει επίσης στις παραλλαγές Γάμμα και Βήτα, ενώ η δεύτερη υπάρχει και στις παραλλαγές των ΗΠΑ. Για την ώρα, δεν είναι γνωστό τι ακριβώς σημαίνει και τι συμβαίνει όταν και οι δύο αυτές μεταλλάξεις υπάρχουν ταυτόχρονα στην ίδια παραλλαγή, δηλαδή στη Δέλτα.

Υπάρχει η υποψία ότι η ταυτόχρονη παρουσία αυτών των μεταλλάξεων ίσως να καθιστά την παραλλαγή Δέλτα ακόμη πιο μεταδοτική και δυνητικά επικίνδυνη. Ισως έτσι εξηγείται, ισχυρίζονται ορισμένοι ειδικοί, ότι στην Ινδία, πολλοί ασθενείς που είχαν νοσήσει και θεραπευτεί από τη νόσο COVID-19, μολύνθηκαν και νόσησαν ξανά, ενώ θα έπρεπε να έχουν ανοσία. Ομως, οι σχετικές έρευνες και τα μέχρι σήμερα δεδομένα δεν επιβεβαιώνουν αυτές τις θεωρητικές εικασίες, ούτε βέβαια και τα καταστροφικά σενάρια που ανεξέλεγκτα μεταδίδονται από κάποια ΜΜΕ!

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο ΠΟΥ διαχωρίζει σαφώς και έχει δώσει δύο διαφορετικές ονομασίες σε δύο υποκατηγορίες της παραλλαγής Δέλτα, που έχει ήδη εξαπλωθεί σχεδόν παντού: μόνο οι κορονοϊοί «B.1.617.2» ανήκουν στην παραλλαγή Δέλτα (Delta), ενώ οι κορονοϊοί «B.1.617.1» ανήκουν στη «Κάπα» (Kappa). Το βέβαιο, πάντως, είναι ότι η παραλλαγή Δέλτα θεωρείται η πιο απειλητική, μέχρι σήμερα, εκδοχή της νόσου.

Αρμοστικότητα και συνεξέλιξη το μυστικό επιτυχίας των ιών

Σε σύγκριση με το ανθρώπινο είδος, που από εξελικτική άποψη εμφανίστηκε πολύ πιο πρόσφατα στην ιστορία της ζωής του πλανήτη, οι κορονοϊοί είναι αρχαιότεροι και ασυγκρίτως απλούστεροι παρασιτικοί μικροοργανισμοί και, επομένως, διαθέτουν κάποια βιολογικά πλεονεκτήματα. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι οι λιγοστές γενετικές πληροφορίες των κορονοϊών είναι κωδικευμένες στο RNA που περιέχουν, επιτρέπει στα λιγοστά γονίδιά τους να εξελίσσονται ασύλληπτα ταχύτερα από τα δικά μας, πολύ πιο πολυάριθμα και πολύπλοκα γονίδια που είναι κωδικευμένα στο δίκλωνο DNA μας.

Επομένως, οι κορονοϊοί μπορούν όχι μόνο να προσαρμόζονται και να εξελίσσονται ταχύτερα από εμάς αλλά, επιπλέον, έχουν στη διάθεσή τους περισσότερους από 7,5 δισεκατομμύρια δυνητικούς ξενιστές, δηλαδή ανθρώπινους οργανισμούς για να... «μολύνουν». Κατανοούμε, λοιπόν, εύκολα το γιατί η εκρηκτική αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού (που τα τελευταία 100 χρόνια διπλασιάστηκε!) συμβάλλει αποφασιστικά στην εμφάνιση και την πανδημική εξάπλωση άγνωστων μολυσματικών παραγόντων, όπως ο νέος κορονοϊός.

Πράγματι, όλες οι σχετικές έρευνες επιβεβαιώνουν την υποψία ότι, στην εποχή μας, τόσο η πρωτοφανής πυκνότητα όσο και η μεγάλη κινητικότητα των ανθρώπινων πληθυσμών, σε συνδυασμό με τη συστηματική υποβάθμιση του πλανητικού οικολογικού περιβάλλοντος από τις δραστηριότητές μας, αυξάνουν κατά πολύ την πιθανότητα εμφάνισης άγνωστων μέχρι χθες ιών και διευκολύνουν την πλανητική διάδοση των πιο επιτυχημένων παραλλαγών τους.

Εκτός από τα ανθρωπογενή αίτια της πανδημικής εξάπλωσης της νόσου COVID-19, ποιες είναι οι αναγκαίες βιολογικά προϋποθέσεις για την ανάδυση των νέων, πολύ πιο επιθετικών παραλλαγών του κορονοϊού; Οι μοριακοί ιολόγοι και οι γενετιστές, αναλύοντας τα γονιδιώματα των στατιστικά επικρατέστερων παραλλαγών του κορονοϊού SARS-CoV-2, έδειξαν ότι, από τις αμέτρητες καθημερινές μεταλλάξεις και τις διαρκείς προσαρμοστικές αλλαγές του κορονοϊού, τρεις είναι οι εξελικτικές αλλαγές που έπαιξαν και παίζουν αποφασιστικό ρόλο για την υψηλότερη μεταδοτικότητα και αναπαραγωγική επιτυχία των νέων παραλλαγών του κορονοϊού.

Ποιες είναι, όμως, οι συγκεκριμένες αλλαγές που επιτρέπουν στις, αρχικά, ολιγάριθμες παραλλαγές του κορονοϊού να γίνουν, μέσα σε μερικές εβδομάδες, το κυρίαρχο στέλεχος που μολύνει τους ανθρώπινους πληθυσμούς; Οι τρεις συχνότερες βιολογικές αλλαγές που σχετίζονται με την υψηλότερη μεταδοτική ικανότητα του νέου στελέχους είναι: μέσω της δαρβινικής φυσικής επιλογής, επιλέγονται ορισμένες τυχαίες μεταλλάξεις στα γονίδια των κορονοϊών, που αυξάνουν τη μολυσματικότητά τους ⁽¹⁾.

Συνήθως, αλλά όχι πάντα, αυτές οι μεταλλάξεις συμβαίνουν στα γονίδια που κωδικοποιούν τις πρωτεΐνες των ακίδων (spike protein), από τις οποίες εξαρτάται η ευκολία εισόδου των κορονοϊών στα κύτταρά μας και, άρα, η μεγαλύτερη αναπαραγωγή τους, δηλαδή η αυξημένη «αρμοστικότητά» τους ⁽²⁾. Μολονότι, αυτές οι παραλλαγές αποτελούν εξελικτικές προσαρμογές των κορονοϊών στους ανθρώπινους πληθυσμούς, δεν συνεπάγονται αυτομάτως και την αύξηση της θνητότητας των νέων κορονοϊών, οι οποίοι κανένα συμφέρον δεν έχουν να σκοτώνουν τους ξενιστές τους ⁽³⁾.

Πράγματι, οι πιο εξελιγμένες παραλλαγές του κορονοϊού, ενώ μεταδίδονται ταχύτερα και αποτελεσματικότερα σε σύγκριση με τους αρχικούς κορονοϊούς, δεν αποτελούν μεγαλύτερη απειλή για τη ζωή της πλειονότητας των ξενιστών τους, τουλάχιστον όσων δεν ανήκουν στις πιο ευπαθείς ανθρώπινες ομάδες.

Αυτό το φαινομενικό παράδοξο εξηγείται επαρκώς από τη δαρβινική θεωρία: μόνο αν κατανοήσουμε και αποδεχτούμε εγκαίρως την «εκ των προτέρων» (a priori) εξελικτική λογική των κορονοϊών, υπάρχει κάποια ελπίδα να ξεπεράσουμε τη νέα καταστροφική πανδημία ταχύτερα και με το μικρότερο δυνατό κόστος σε ανθρώπινες ζωές και ελευθερίες. Ομως, για την επικαιρότητα της δαρβινικής σκέψης στους σκοτεινούς χρόνους της νέας πανδημίας θα πούμε περισσότερα στο επόμενο άρθρο.