Μια ετερόκλιτη παρέα: Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η πανδημία COVID19 και ο Τσόρτσιλ

Η πανδημία COVID19 στην Ελλάδα όντως έχει εξελιχθεί ακολουθώντας το καλό σενάριο. Το δημόσιο σύστημα υγείας έχει αναδειχθεί πρωταγωνιστής για την αντιμετώπισή της παρά την τάση απαξίωσής του κατά το χρονικό διάστημα πριν την κρίση.

Πέρα όμως από αυτό και ενόψει της διαγραφόμενης σταδιακής άρσης των περιοριστικών μέτρων μετακίνησης και της συζήτησης για τα μέτρα περιορισμού των κοινωνικοοικονομικών τους επιπτώσεων, είναι αναγκαίο να ληφθούν υπόψη σε βάθος όλες οι παράμετροι που υπεισέρχονται. Η θετική έκβαση για τη χώρα μας αποδίδεται μονοσήμαντα στην επιτυχημένη στρατηγική της κυβέρνησης με το απλοϊκό επιχείρημα «εφαρμόσαμε αυστηρά μέτρα απόστασης σε σχετικά πρώιμο στάδιο», που μπορεί να χαϊδεύει επικοινωνιακά τα αυτιά μας αλλά απέχει πολύ από την πραγματικότητα.

Αντίθετα, το θέμα είναι σύνθετο και εξαρτάται από πολλές παραμέτρους. Μεταξύ αυτών, θα πρέπει αναπόφευκτα να ληφθούν υπόψη και οι ιδιαιτερότητες του βαλκανικού χώρου και της ανατολικής Ευρώπης. 

Η Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία

Ξεκινώντας από μακριά, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ όρισε στη διαθήκη του, το 395 μ.Χ., τη διαίρεση της αυτοκρατορίας σε δύο τμήματα, ανατολικό και δυτικό. H διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στους εκλατινισμένους και στους εξελληνισμένους λαούς της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αρχίζει από τη Βενετία, διέρχεται την Αδριατική και το Ιόνιο, για να καταλήξει στη Λιβύη (Μεγάλη Σύρτη), έχοντας ανατολικά τους ελληνομαθείς, που έγιναν αργότερα ο πυρήνας του Βυζαντίου, και δυτικά τους λατινογενείς. 

Το κατά κεφαλή εισόδημα και η πανδημία

Η γραμμή αυτή, για πληθώρα ιστορικών λόγων, διαχωρίζει στις μέρες μας τα κατά κεφαλή εισοδήματα των χωρών της Ευρώπης (βλ. Χάρτης 1). Ταυτόχρονα, από τα στοιχεία που υπάρχουν σήμερα για την εξέλιξη της πανδημίας και τις επιπτώσεις της, η  γραμμή αυτή διαχωρίζει τις χώρες της Ευρώπης σε δυο μεγάλες κατηγορίες. Οι χώρες της δυτικής Ευρώπης εμφανίζουν πολύ περισσότερους θανάτους ανά εκ. πληθυσμού από εκείνες της ανατολικής (βλ. Χάρτης 2). 

Χάρτης 1: Κατά κεφαλή ΑΕΠ στις χώρες της Ευρώπης σε μονάδες αγοραστικής δύναμης (Int$), 2019 (με στοιχεία από IMF). 

Χάρτης 2: Αριθμός θυμάτων κορωνοϊού ανά εκ. πληθυσμού, 27/04/20 (με στοιχεία από Johns Hopkins University)

Ο αριθμός των θυμάτων στην αναπτυγμένη Δύση, παρά το κατά τεκμήριο πλέον προηγμένο σύστημα Υγείας που διαθέτει, δυστυχώς αυξάνεται τρομακτικά και με μεγαλύτερο ρυθμό σε σχέση με αυτόν της ανατολικής Ευρώπης. Στη δυτική Ευρώπη, κυρίως, είναι που εμφανίστηκαν τα πρώτα επιβεβαιωμένα κρούσματα της νόσου (βλ. Χάρτης 3), γεγονός που καταδεικνύει ότι, μαζί με τα επιμέρους επιδημιολογικά δεδομένα, υπάρχει ισχυρή εξάρτηση και από τα οικονομικά και αναπτυξιακά χαρακτηριστικά κάθε χώρας.   

Χάρτης 3: Ημερομηνία καταγραφής πρώτου κρούσματος κορωνοϊού (με στοιχεία από Oxford COVID19 – Government Response Tracker, BBC Research)

Διεθνείς μεταφορές

Ενδεικτικά, η ύπαρξη μεγάλων διεθνών αεροδρομίων, με συχνές καθημερινές απευθείας συνδέσεις με τις Ασιατικές χώρες από όπου ξεκίνησε η πανδημία, χαρακτηρίζει τις χώρες της δυτικής Ευρώπης, ανεξάρτητα από τον πληθυσμό τους. Κάτι που ασφαλώς δεν συμβαίνει με τις χώρες των Βαλκανίων, με την Τσεχία, την Πολωνία ή την Ουκρανία… (βλ. Χάρτης 4).

Κι ακόμη, οι χώρες που πρώτες πλήγηκαν χαρακτηρίζονται από μεγάλη οικονομική, εμπορική και τουριστική κινητικότητα που, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, έχουν αναπτύξει  με τις χώρες από τις οποίες ξεκίνησε η εξάπλωση της πανδημίας, όπως π.χ. με την Κίνα και την Νότια Κορέα. Όσον αφορά τη χώρα μας, ήταν ευχής έργο που η πανδημία δεν την έπληξε σε τουριστική περίοδο γιατί τότε η διασπορά θα ήταν  απρόβλεπτη. 

Χάρτης 4: Επιβατική κίνηση στα αεροδρόμια των ευρωπαϊκών χωρών (με στοιχεία από World Bank Group)

Παγκόσμιος/περιφερειακός καταμερισμός εργασίας και πανδημία 

Μια άλλη ενδιαφέρουσα παράμετρος είναι ότι στις πλέον ανεπτυγμένες χώρες η οικονομική δραστηριότητα είναι μεγαλύτερη και, συνεπώς, οι χώροι υψηλής συγκέντρωσης εργατικού δυναμικού, σε βιομηχανικούς κολοσσούς και σε υπηρεσίες μεγαθήρια, υπερτερούν της ανατολικής και νότιας Ευρώπης που κύριο χαρακτηριστικό τους είναι οι ατομικές επιχειρήσεις.

Αυτό το στοιχείο επίσης συνδέεται και με την εξάρτηση του αριθμού κρουσμάτων μέσα στην ίδια χώρα από τον βαθμό της οικονομικής ανάπτυξης  των Περιφερειών της, όπως χαρακτηριστικά φαίνεται στους Χάρτες 5 και 6 για  την περίπτωση  των Περιφερειών της βόρειας και νότιας Ιταλίας. Δεν πρέπει βέβαια να παραβλέπεται ο συσχετισμός της πανδημίας με τις κοινωνικές ανισότητες και μέσα στην ίδια Περιφέρεια· ένα μεγάλο θέμα που, όμως, ξεπερνά τη στόχευση αυτού του κειμένου. 

Χάρτης 5: Κατά κεφαλή ΑΕΠ στις περιφέρειες της ΕΕ28, 2017 (με στοιχεία από Eurostat)

Χάρτης 6: Αριθμός επιβεβαιωμένων κρουσμάτων στις περιφέρειες της ΕΕ28, 20/04/20 (με στοιχεία από υπηρεσίες Υγείας των κρατών-μελών)

Σύμφωνα με τα παραπάνω, σημαντικό ρόλο για την ένταση και τη διασπορά της πανδημίας φαίνεται να έχει ο βαθμός διεθνοποίησης της οικονομίας κάθε χώρας και η θέση της στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας. 

Τα μέτρα

Ασφαλώς, η λήψη περιοριστικών μέτρων είναι μια άλλη σημαντική παράμετρος. Η ελληνική κυβέρνηση πήρε τα μέτρα που υπέδειξαν οι ειδικοί, όπως συνέβη και στις περισσότερες χώρες: κλείσιμο σχολείων, χώρων μαζικής εστίασης, λατρευτικών χώρων, ματαίωση αθλητικών διοργανώσεων, κ.λπ. Και σίγουρα της πιστώνεται η αποτελεσματική τήρησή τους σε συνδυασμό και με τον αυτοπεριορισμό των πολιτών που είναι συνυφασμένος με τον φόβο για το άγνωστο. 

Όπως μπορεί να συναχθεί από το Διάγραμμα 1, τα διεθνή στοιχεία είναι εύγλωττα. Στην πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που πλήγηκε, την ανυποψίαστη Γαλλία, το πρώτο επιβεβαιωμένο κρούσμα καταγράφηκε στις 24/1, όταν η όποια απόφαση για λήψη μέτρων περιορισμού μετακίνησης ήταν ακόμη δύσκολη και ριψοκίνδυνη. Τα μέτρα λήφθηκαν τελικά 43 μέρες αργότερα στις 8/3, χρονικό διάστημα ικανό για να εξαπλωθεί στο μεταξύ ανεξέλεγκτα ο ιός στον πληθυσμό. Στην Ελλάδα,  λόγω της καθυστερημένης εμφάνισης της νόσου, το πρώτο επιβεβαιωμένο κρούσμα καταγράφηκε έναν μήνα αργότερα από τη Γαλλία, στις 26/2.

Η Ελλάδα, όμως, είχε ήδη επίγνωση της άσχημης κατάστασης που είχε αρχίσει να εξελίσσεται στη γειτονική Ιταλία και τα πρώτα μέτρα που λήφθηκαν την ίδια περίπου χρονική στιγμή με τη Γαλλία, στις 11/3, αφενός έτυχαν ευρύτερης αποδοχής και συναίνεσης και αφετέρου είχαν παρέλθει 13 ημέρες από την εμφάνιση του πρώτου κρούσματος. 

Διάγραμμα 1: Ημερομηνίες και ένταση των περιοριστικών μέτρων ανά ευρωπαϊκή χώρα (με στοιχεία από Oxford COVID19 – Government Response Tracker, BBC Research)

Γενικότερα, εκείνο που διαφοροποιεί την Ελλάδα, τις χώρες των Βαλκανίων και της ανατολικής Ευρώπης είναι και η καθυστέρηση με την οποία έφτασε σε αυτές ο ιός της πανδημίας. Καθυστέρηση που φαίνεται να οφείλεται και στον βαθμό της οικονομικής τους ανάπτυξης… Με τις παραπάνω θεωρήσεις μπορεί να ερμηνευθεί το γεγονός ότι τα ίδια μέτρα, παρμένα την ίδια σχεδόν στιγμή, είχαν διαφορετική αποτελεσματικότητα, π.χ. στην Ελλάδα και στην Ολλανδία ή, ακόμη πιο παραστατικά, είχαν διαφορετική αποτελεσματικότητα μέσα σε μία χώρα όπως στον βορρά και στον νότο της Ιταλίας. 

Τσόρτσιλ

Η έμφαση στην επικοινωνιακή διαχείριση της κρίσης από την πλευρά της κυβέρνησης συχνά παραβλέπει προκλητικά σημαντικές αντικειμενικές παραμέτρους, όπως ο βαθμός ανάπτυξης και διεθνοποίησης της οικονομίας κάθε χώρας και η θέση της στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας, στοχεύοντας εμμονικά στη διαμόρφωση ενός ψευδεπίγραφου προφίλ σωτήρων εν είδει Τσόρτσιλ… Για παράδειγμα, γίνονται επίμονες συγκρίσεις με χώρες που έχουν πληγεί ιδιαίτερα όπως η Ιταλία και η Ισπανία, παραβλέποντας συστηματικά το τι έχει συμβεί σε χώρες όπως η Βουλγαρία και η Σλοβακία. 

Αυτή η προσέγγιση δεν ωφελεί μακροπρόθεσμα. Η πρόκληση σήμερα είναι η διαμόρφωση μιας στρατηγικής για την επόμενη μέρα που θα περιλαμβάνει πέρα από την υγειονομική διαχείριση της πανδημίας και τις κοινωνικοοικονομικές της διαστάσεις. Αυτό είναι το επίδικο που θα κριθεί ιστορικά και σίγουρα όχι με όρους επικοινωνιακής διαχείρισης.  

* πρ. Αν. Υπουργός Έρευνας και Καινοτομίας, Ομότιμος Καθηγητής Φυσικής Παν. Κρήτης, τέως Πρόεδρος ΙΤΕ ([email protected])
 
** Διδάκτωρ Φυσικής Παν. Κρήτης ([email protected]).