Aσπίδα για το μέλλον του Αιγαίου

Μέχρι τη δεκαετία του 1960 περίπου, οι αναβαθμίδες αποτελούσαν το μοναδικό σχεδόν δίκτυο υποστήριξης του πρωτογενούς παραγωγικού μοντέλου των νησιών (γεωργία, κτηνοτροφία, μελισσοκομία), δίνοντας ταυτόχρονα δυνατότητες διαχρονικής ανάπτυξης σημαντικών κοινωνικο-πολιτισμικών χαρακτηριστικών, τόσο υλικών (λαξευμένο και δομημένο τοπίο), όσο και άυλων (ποικιλίες καλλιεργούμενων φυτών, μέθοδοι καλλιέργειας, ήθη και έθιμα, ιδιωματικό λεκτικό).

Ταυτόχρονα, οι αναβαθμίδες υποστήριξαν τη διαχρονική λειτουργικότητα του νησιωτικού περιβάλλοντος, ενισχύοντας το υδατικό δυναμικό, μειώνοντας τη διάβρωση του εδάφους, ευνοώντας την τοπική βιολογική ποικιλότητα.

Η εγκατάλειψη μεταπολεμικά του παραπάνω παραδοσιακού παραγωγικού μοντέλου οδήγησε στην υποβάθμιση ή και κατάρρευση του αναβαθμιδωμένου τοπίου, που δεν σήμανε απλώς το τέλος της αυτάρκειας σε αγαθά επιβίωσης (Πετανίδου 2005, Petanidou et al. 2008). Το σημαντικότερο πλήγμα αφορούσε το ίδιο το περιβάλλον, με νησιωτικά οικοσυστήματα και τοπία πλέον ευάλωτα και έρμαια των κλιματικών μεταβολών.

Ετσι, και με δεδομένο ότι η ανθρώπινη πίεση σήμερα είναι ισχυρότερη από ποτέ (αστικοποίηση, φωτιές), η πρόβλεψη ενώπιον των τεκμηριωμένα προβλεπόμενων κλιματικών αλλαγών είναι δυσοίωνη.

Αναβαθμίδες καλλιέργειας και περιβάλλον

Από περιβαλλοντική άποψη, η σημασία των αναβαθμίδων και των ξερολιθιών τους είναι συνυφασμένη με τη συνέργεια και υποστηρικτική τους δράση σε τρεις πολύ διακριτούς τομείς: το αβιοτικό περιβάλλον, τον βιοτικό κόσμο και τη λειτουργία τους ως πράσινων υποδομών στο πλαίσιο ανάσχεσης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.

Εχοντας σημαντική ικανότητα να μειώνουν την ταχύτητα απορροής των νερών της βροχής, αναγκάζοντάς τα να κυλούν σε μεγαλύτερη, κλιμακωτή και γωνιώδη επιφάνεια, οι αναβαθμίδες επιτελούν σημαντικό έργο στη διατήρηση του εδάφους (μείωση των εδαφικών απωλειών), έχουν ρυθμιστικό ρόλο σε περίπτωση σφοδρών χειμαρρικών φαινομένων έπειτα από ραγδαίες βροχοπτώσεις, ενώ ταυτόχρονα εμπλουτίζουν τους υπόγειους υδροφορείς, μέσω κατείσδυσης εις βάθος των παγιδευμένων σε αυτές ομβρίων.

Ας σημειωθεί ότι οι πρώτες βροχές στο Αιγαίο, οι φθινοπωρινές, βρίσκουν ένα φυσικό περιβάλλον ανεπαρκώς φυτοκαλυμμένο έπειτα από ένα καταπονητικά άνυδρο καλοκαίρι, με αποξηραμένα τα μισά φυτά (50% των φυτών είναι ετήσια). Γι' αυτό και οι αναβαθμίδες που φέρουν βλάστηση, κυρίως θαμνώδη και δενδρώδη, είναι σημαντικότατες για την ανάσχεση της διάβρωσης.

Πράγματι, σε ετήσιο πείραμα που πραγματοποιήθηκε στην Πάτμο από την υπογράφουσα, τεκμηριώθηκε ότι η απώλεια εδάφους και η υδατική απορροή (ομβρίων) ήταν ελάχιστες σε αναβαθμιδωμένους αμυγδαλεώνες με φρυγανικό υπόροφο, μικρές σε εγκαταλειμμένες αναβαθμίδες με αραιά φρύγανα, μεγάλες σε αναβαθμίδες καλλιεργούμενες με σιτηρά και μέγιστες σε περιοχές χωρίς αναβαθμίδες (Πετανίδου 2015).

Ανάλογες συγκριτικές μετρήσεις σε αναβαθμιδωμένους ελαιώνες της Λέσβου έδειξαν ότι οι καλλιεργούμενοι ελαιώνες έχουν τη μικρότερη απώλεια εδάφους σε σχέση με τους πρόσφατα ή για καιρό εγκαταλειμμένους (Koulouri & Giourga 2007).

Πέραν του μηχανικού τους ρόλου ως παγίδων νερού και εδάφους, οι αναβαθμίδες επιτελούν άλλη μια εξίσου σημαντική λειτουργία, αν και ακόμη όχι επαρκώς τεκμηριωμένη: την υποστήριξη της άγριας ζωής σε ένα ημιφυσικό περιβάλλον συνυφασμένο με την ξερολιθική δομή που δέχεται τακτικά την ανθρώπινη φροντίδα, διατηρώντας πλειάδα μικροπεριβάλλοντων με υγρασιακή, θερμοκρασιακή και φωτεινή διαβάθμιση από τη βάση έως την κορυφή της ξερολιθιάς (Παφίλης κ.ά. 2014).

Το ποικίλο αυτό ενδιαίτημα, με το ήπιο θερμικό ανάγλυφο, αρκετά φιλικό για την άγρια ζωή ιδίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, φιλοξενεί ξηρόφιλα είδη, κυρίως φυτά, ασπόνδυλα και μικρά σπονδυλόζωα, παρέχοντας παράλληλα τροφή, καταφύγιο, χώρο φωλιάσματος και αναπαραγωγικές ευκαιρίες σε πληθώρα άλλων οργανισμών.

Πράγματι, ως οι κατ’ εξοχήν παραγωγικοί χώροι των νησιών, οι αναβαθμίδες αποτελούσαν πάντα τις κύριες περιοχές τροφοληψίας μιας ετερογενούς άγριας ζωής. Σε αυτά τα ποικίλα μικροενδιαιτήματα μπορούν να τρυπώνουν ερπετά, να χτίζουν φωλιές μέλισσες, να βρίσκουν αποδομήσιμο υλικό και ευνοϊκές συνθήκες μικροοργανισμοί, να ριζώνουν επιπολαιόρριζα φυτά εκτείνοντας ρίζες στην πλάτη της ξερολιθιάς και έτσι σταθεροποιώντας την (Πετανίδου 2015).

Βιώνοντας σήμερα τα πρώτα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής, αντιληφθήκαμε σχετικά πρόσφατα ότι οι αναβαθμίδες έχουν λειτουργήσει για χιλιετίες στο Αιγαίο ως «πράσινες υποδομές» (δίκτυα από φυσικές και ημιφυσικές περιοχές που παρέχουν οικοσυστημικές υπηρεσίες στις οποίες στηρίζεται η ανθρώπινη ευημερία και ποιότητα ζωής: European Commission 2013), ρυθμίζοντας κλίμα και οικονομία νερού, αναχαιτίζοντας τη διάβρωση, αμβλύνοντας τη σφοδρότητα των φυσικών καταστροφικών φαινομένων. Αποτελούν, λοιπόν, μια ασπίδα για το μέλλον του Αιγαίου, μάλιστα χωρίς επενδυτικές δαπάνες, με μόνη απαίτηση το ξαναπρασίνισμά τους.

Το έργο LIFE TERRACESCAPE

Σε αυτήν την κρίσιμη περίοδο κατά την οποία οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής γίνονται αισθητές στον χώρο της Μεσογείου, η διαχρονική χρηστική παρουσία των αναβαθμίδων μπορεί να αποτελέσει σημαντικότατη και εύχρηστη πράσινη υποδομή για τα νησιωτικά οικοσυστήματα, με πολλαπλά οφέλη για την προσαρμογή τους στην κλιματική αλλαγή.

Στο πλαίσιο του έργου LIFE TERRACESCAPE (Μετατροπή των εγκαταλειμμένων τοπίων αναβαθμίδων σε πράσινες υποδομές μέσω συμμετοχικής επιστασίας γης για καλύτερη προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή: http://www.lifeterracescape.aegean.gr/), που υλοποιείται στην Ανδρο από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, με χρηματοδοτική υποστήριξη της Ε.Ε. και του Πράσινου Ταμείου, επιχειρείται η επανακαλλιέργεια, σε μεγάλη κλίμακα, εγκαταλειμμένων αναβαθμίδων, ώστε οι τελευταίες να λειτουργήσουν ως πράσινη υποδομή, αναζωογονώντας και εκσυγχρονίζοντας τον πρωτογενή τομέα, καθιστώντας τον οικονομικά και περιβαλλοντικά βιώσιμο και πολυλειτουργικό, στηριζόμενο σε τοπικές ποικιλίες και κλιματικά φιλικές πρακτικές καλλιέργειας, ικανό να υποστηρίξει μια πιο ανθρώπινη τοπική ανάπτυξη.

* Kαθηγήτρια Οικολογίας και Οικογεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου

📕 Βιβλιογραφία

■ European Commission (2013). Building a Green Infrastructure for Europe. Luxembourg, pp. 24.

■ Koulouri M., Giourga C. (2007). Land abandonment and slope gradient as key factors of soil erosion in Mediterranean terraced lands. Catena 69: 274–281.

■ Petanidou T., Kizos T., Soulakellis N. (2008). Socioeconomic dimensions of the agricultural landscape change in the Mediterranean: the case of the abandonment of cultivation terraces on Nisyros Ιsland, Greece. Environmental Management 41: 250–266.

■ Παφίλης Π. (2014). Ξερολιθιές, στηρίγματα βιοποικιλότητας (Τελική Εκθεση). Πρόγραμμα Επιστημονικών Μελετών, Κοινωφελές Ιδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση – Μελέτες 2013, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθήνας, σσ. 100.

■ Πετανίδου Θ. (2005). Βαστάδια και τάβλες: Λαξεύοντας το τοπίο της Νισύρου. Νισυριακά 15: 212–255. Εταιρεία Νισυριακών Μελετών, Αθήνα.

■ Πετανίδου Θ. (2011). Αναβαθμοί: αναπόσπαστο κομμάτι του νησιωτικού τοπίου. Στο: Σύγχρονα Ελληνικά Τοπία – Γεωγραφική προσέγγιση από ψηλά (Κ. Χατζημιχάλης, Επιμ.), Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα.

■ Πετανίδου Θ. (2015). Αναβαθμίδες του Αιγαίου – το παράδειγμα των Δωδεκανήσων. Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου, Αθήνα, σσ. 280.