Ο πραγματικός «μεγάλος περίπατος» είναι στα ενετικά τείχη του Ηρακλείου

Μπορεί το αμφιβόλου ποιότητος έργο του δημάρχου Αθηναίων να έχει την προβολή και τη δημοσιότητα που του εξασφαλίζει η καλή σχέση με τα ΜΜΕ, μπορεί η ονομασία «Μεγάλος Περίπατος» να έχει γίνει πλέον συνώνυμη με την ταλαιπωρία των Αθηναίων και την ελάχιστη αποδοχή των κατοίκων και των επισκεπτών, ωστόσο στην Κρήτη οι ίδιες λέξεις, έστω και αν δεν χρησιμοποιούνται ως «brand», έχουν ήδη αποκτήσει θετική φόρτιση για τους Ηρακλειώτες.

Λίγο ειρωνικά, λίγο περιπαικτικά για το κράτος των Αθηνών, «μεγάλο περίπατο» στην πρωτεύουσα της Κρήτης εννοούμε το νέο σημείο συνάντησης, που σταδιακά ανακαλύπτουμε ξανά, τα ενετικά τείχη της πόλης.

Στην περίπτωση αυτή ο περίπατος είναι πραγματικά μεγάλος, τόσο σε μήκος όσο και σε ιστορία και αποτελεί μία από τις πιο εμβληματικές παρεμβάσεις. Ξεκίνησε εδώ και έναν χρόνο και πρόκειται να ολοκληρωθεί μέχρι το 2022.

Πρόκειται για τη λειτουργική ένταξη και χρήση επιβλητικών ενετικών τειχών, του μεγαλύτερου και καλύτερα διατηρημένου οχυρωματικού έργου της Μεσογείου, το οποίο περιβάλλει το ιστορικό κέντρο της πόλης.

Σε μια πόλη γεμάτη με αυθαίρετα, στερημένη από μεγάλους χώρους πρασίνου, με μια από τις χαμηλότερες αναλογίες πρασίνου ανά κάτοικο πανευρωπαϊκά, τα ενετικά τείχη αποτελούν μια από τις τελευταίες ευκαιρίες για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων.

Συνολικά, γύρω από τα τείχη του Ηρακλείου φτιάχνεται μια καινούργια εικόνα της πόλης. Το άναρχα, αυθαίρετα δομημένο και εν πολλοίς «άσχημο» Ηράκλειο έχει μια ευκαιρία να γίνει πιο φιλικό για τους κατοίκους και τους επισκέπτες του.

Εγκαταλειμμένα από τις δημοτικές αρχές, αφημένα στη μόνιμη αντιπαράθεση δήμου και Αρχαιολογίας και απαξιωμένα από τους ίδιους τους δημότες, τα τείχη του Ηρακλείου έμοιαζαν για χρόνια να είναι εμπόδιο στην περιβόητη «ανάπτυξη». Μέχρι και σκέψεις να γκρεμιστούν υπήρξαν κατά καιρούς επειδή, λέει, εμπόδιζαν τον αερισμό της πόλης, όπως έλεγαν εκείνοι που ορέγονταν οικόπεδα στη θέση τους.

Με μήκος μεγαλύτερο από τρία χιλιόμετρα και συνολική έκταση μεγαλύτερη από 350 στρέμματα, μαζί με την τάφρο που το περιβάλλει, αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους ελεύθερους από δόμηση χώρους εντός αστικού ιστού σε όλη την Ελλάδα. Για να έχουμε μια τάξη μεγέθους, το Πάρκο Σταύρος Νιάρχος έχει έκταση 210 στρέμματα. Η ιδιαιτερότητά του των τειχών είναι ότι εκτείνονται γραμμικά και όχι σε μια περιμετρικά ελεγχόμενη επιφάνεια. Γι’ αυτό το λόγο, το νέο σχέδιο μιλά για ένα «γραμμικό πάρκο» με διαφορετικές χρήσεις, αναψυχής, περιπάτου, αθλητισμού, πολιτισμού και ιστορίας.

Τι σχεδιάζεται

Στην κορυφή των τειχών, το πλάτος των οποίων στα ευθύγραμμα τμήματα κυμαίνεται από 15 έως 25 μέτρα, υπήρχε ένα εγκαταλειμμένο μονοπάτι περιπάτου, χωμάτινο και αφρόντιστο, ελλιπώς φωτισμένο, ενώ ο απαρχαιωμένος αστικός εξοπλισμός (παγκάκια, φωτιστικά κ.λπ.) αποτέλεσε για χρόνια πεδίο βανδαλισμών και απαξίωσης. Σε αυτό το επίπεδο και στο τμήμα από τον προμαχώνα Αγίου Ανδρέα μέχρι τον προμαχώνα Βηθλεέμ (περίπου στο 1,2 από τα 3 χλμ. του τείχους) έγινε ήδη η πρώτη παρέμβαση με διαπλάτυνση και επίστρωση του διαδρόμου περιπάτου και ποδηλατόδρομου, συντήρηση του υφιστάμενου πρασίνου, νέες φυτεύσεις και εγκατάσταση νέου αστικού εξοπλισμού. Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό. Η επισκεψιμότητα αυξήθηκε κατακόρυφα αφού δημιουργήθηκαν ιδανικές συνθήκες περιπάτου στο συγκεκριμένο τμήμα.

«Οι ίδιοι οι πολίτες είναι αυτοί που θα προστατέψουν το μνημείο, η καθημερινή χρήση και αποδοχή από τους κατοίκους και τους επισκέπτες της πόλης θα αποτρέψει την εκ νέου απαξίωση», λέει στην «Εφ.Συν.» ο δήμαρχος Ηρακλείου, Βασίλης Λαμπρινός.

Η Αρχαιολογία

Σημαντικό ρόλο για να προχωρήσει το έργο έπαιξε η βελτίωση της σχέσης του δήμου με την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Η μόνιμη καχυποψία αντικαταστάθηκε από πνεύμα συνεργασίας, ενώ στο μείζον ζήτημα της παραχώρησης των τειχών στον δήμο φαίνεται πως βρέθηκε η χρυσή τομή. Οι προτάσεις του δήμου με το σχετικό μάστερ πλαν υιοθετήθηκαν σχεδόν στο σύνολό τους από τους αρχαιολόγους, ωστόσο τα τείχη θα μείνουν στη διαχείριση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου (μάλλον η καλύτερη λύση, αφού στο παρελθόν έχουν περάσει δημοτικές αρχές που ονειρεύτηκαν το Ηράκλειο ως «καφεδούπολη» ακόμα και πάνω στα μνημεία και κανείς δεν ξέρει τι γίνεται στο μέλλον…).

Η Βασιλική Συθιακάκη, προϊσταμένη της ΕΦΑΗ, τονίζει στην «Εφ.Συν.» πως η σχέση της υπηρεσίας με τον Δήμο Ηρακλείου βρίσκεται στο καλύτερο σημείο εδώ και χρόνια και επισημαίνει πως οι παρεμβάσεις γίνονται με γνώμονα τον ιστορικό χαρακτήρα των τειχών. Για παράδειγμα, τονίζει πως με παρέμβαση της υπηρεσίας η τελική επίστρωση της διαδρομής του περιπάτου, τσιμεντένια προς το παρόν, θα είναι με χυτό σταθεροποιημένο δάπεδο, ίδιου τύπου με αυτό που έχει εφαρμοστεί στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού. Ξεχωριστό αρχαιολογικό υποέργο εκπονήθηκε για την παρακολούθηση των σημειακών αποχωματώσεων-εκσκαφών και λοιπών διαμορφώσεων καθώς και τη συγγραφή των πληροφοριακών κειμένων σε όλο το μήκος της διαδρομής, τόσο στα τείχη όσο και στην εσωτερική και εξωτερική τους περίμετρο.

Και ναι! Η Αρχαιολογία συμφώνησε ακόμα και για την κατασκευή αναψυκτηρίων πάνω στα τείχη (αυτό κι αν ήταν έκπληξη!) με την επαναλειτουργία του ήδη υφιστάμενου στον προμαχώνα Παντοκράτορα και τη δημιουργία ενός νέου στον προμαχώνα Ιησού. «Θα γίνει με σεβασμό στο μνημείο και με ήπια χρήση», διαβεβαιώνει η κ. Συθιακάκη καθώς και η ίδια η υπηρεσία πλέον αναγνωρίζει πως η μακροχρόνια, άνετη αλλά και με κανόνες παραμονή των επισκεπτών στο μνημείο εγγυάται την προστασία του από την απαξίωση.

Φύλαξη και ασφάλεια

Κεντρικό θέμα είναι η φύλαξη και η διατήρηση του γραμμικού αυτού πάρκου καθώς η εικόνα εγκατάλειψης και βανδαλισμών έχει πια ριζώσει στους κατοίκους της πόλης. «Το προσωπικό του δήμου σαφώς δεν επαρκεί για τη διαρκή και επαρκή συντήρηση του χώρου», λέει με νόημα ο αντιδήμαρχος Τεχνικών Υπηρεσιών, Γιάννης Αναστασάκης, υπονοώντας πως προετοιμάζονται εργολαβίες με ιδιώτες που θα περιλαμβάνουν και αυτόν τον τομέα και φυσικά πρόκειται να προκαλέσουν αντιδράσεις στο δημοτικό συμβούλιο. «Ωστόσο, θα πρέπει να είμαστε ρεαλιστές», τονίζει ο κ. Αναστασάκης, αν και αυτό είναι ζήτημα που θα δούμε στην πορεία, αφού μένουν πολλά να γίνουν για να δουν οι πολίτες τη συνολική εικόνα. Μεγαλύτερη εντύπωση προκάλεσε η απάντηση του δημάρχου σε ερώτηση για ενδεχόμενο να κλείνουν τα τείχη τη νύχτα. Ο δήμαρχος δεν απέκλεισε αυτό το ενδεχόμενο σε περίπτωση νέων βανδαλισμών, αν και δεν ακούγεται ωραία η λύση αυτή ειδικά στα αυτιά των νεαρότερων Ηρακλειωτών που συνηθίζουν να ανεβαίνουν στα τείχη αργά τη νύχτα.

Αλλο ένα στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί είναι η ασφάλεια των επισκεπτών. Σε αρκετά σημεία παραμένουν παγίδες, αφού το ύψος των τειχών είναι μεγάλο και στο παρελθόν έχουν συμβεί αρκετά ατυχήματα. Ο αντιδήμαρχος Γιάννης Αναστασάκης τονίζει πως έχει ξεκινήσει η υλοποίηση των ξεχωριστών υποέργων που έχουν δρομολογηθεί. Σε άλλα σημεία, όπως στον προμαχώνα Σαμπιονάρα, χρειάζεται η αποκατάσταση των ρηγματώσεων του τείχους, έργο το οποίο έχει ενταχθεί και χρηματοδοτείται. Ενα ακόμα στοίχημα είναι η αξιοποίηση και αναβάθμιση των χαμηλών πλατειών και των πλατωμάτων στην τάφρο, όπου ήδη υπάρχουν αθλητικές εγκαταστάσεις που χρειάζονται αναβάθμιση.

Οι άλλες χρήσεις

Μεγάλο ζήτημα προκύπτει επίσης με τις μη συμβατές χρήσεις, όπως οι εγκαταστάσεις του αθλητικού συλλόγου Ηράκλειο ΟΑΑ που έχουν σκαρφαλώσει πάνω στα τείχη με μεταλλικές σκάλες, οι οποίες, με απόφαση του ΚΑΣ, πρέπει πλέον να απομακρυνθούν και τα γήπεδα τένις του συλλόγου να μεταφερθούν σε μεγαλύτερη απόσταση από τα τείχη εντός της τάφρου. Η ομάδα του Εργοτέλη, που επίσης έχει το γήπεδό της πάνω στα τείχη, φέρεται να συμφώνησε τουλάχιστον στην αντικατάσταση των τεράστιων πυλώνων φωτισμού που αλλοιώνουν αισθητικά το μνημείο, ενώ περιμετρικά των τειχών στην τάφρο ήδη έγιναν αναπλάσεις με επανακατασκευή των παιδικών χαρών και των χώρων περιπάτου.

Μεγάλα στοιχήματα επίσης αποτελούν η απομάκρυνση των εγκαταστάσεων της Υπηρεσίας Πρασίνου που επίσης βρίσκεται μέσα στην τάφρο, αλλά και η ολοκλήρωση επιτέλους της πολύπαθης αναβάθμισης του Πάρκου Γεωργιάδη, που επίσης εντάσσεται στο σύνολο των τειχών και έχει καθυστερήσει αδικαιολόγητα.

Συνολικά, γύρω από τα τείχη του Ηρακλείου φτιάχνεται μια καινούργια εικόνα της πόλης. Το άναρχα, αυθαίρετα δομημένο και εν πολλοίς «άσχημο» Ηράκλειο έχει μια ευκαιρία να γίνει πιο φιλικό για τους κατοίκους και τους επισκέπτες του. Στην περίπτωση των τειχών δεν έγινε σλόγκαν ο... μεγάλος περίπατος. Το μήνυμα εδώ είναι «από τα τείχη της πόλης, στην πόλη των τειχών». Ιδωμεν...

Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο Χάνδακας των Ενετών

Τα τείχη άρχισαν να χτίζονται το 1462, επί Ενετοκρατίας. Η κατασκευή τους κράτησε έναν αιώνα. Χαρακτηριστικοί είναι οι επτά προμαχώνες που έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα (Σαμπιονάρα, Βιτούρι, Ιησού, Μαρτινέγκο, Βηθλεέμ, Παντοκράτορα και Αγίου Ανδρέα) και μπορούν να αποτελέσουν ο καθένας έναν ξεχωριστό χώρο αναφοράς. Η ισχυρή κατασκευή του τείχους σε συνδυασμό με τους προμαχώνες, τους επιπρομαχώνες και τη βαθιά τάφρο που το περιβάλλει συγκρότησαν ένα απόρθητο φρούριο και τον κύριο φύλακα της πόλης του Ηρακλείου.

Οι Οθωμανοί χρειάστηκαν 21 ολόκληρα χρόνια πολιορκίας για να καταφέρουν να εισβάλουν στην πόλη το 1669. Τα τείχη έδωσαν το πρώτο όνομα στην πόλη, τον «Χάνδακα» λόγω της τάφρου, αλλά και την προσωνυμία του «Μεγάλου Κάστρου» αργότερα στο Ηράκλειο και του «Καστρινού» στους Ηρακλειώτες.