Απειλούνται τα άγνωστα κητώδη της Μεσογείου

«Τα Γκαλαπάγκος της Μεσογείου» αποκαλούν πολλοί επιστήμονες το Αιγαίο Πέλαγος, μια κληρονομιά που γεννά επίσης ευθύνες για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας που το χαρακτηρίζει. Μερικά από τα άγνωστα κητώδη που συνθέτουν αυτό το πλούσιο οικοσύστημα μας συστήνουν οι βιολόγοι Πόπη Γκικοπούλου, διδάκτορας βιοακουστικής από το Πανεπιστήμιο του St. Andrews και ο Ηλίας Φώσκολος, υποψήφιος διδάκτορας βιοακουστικής στο Πανεπιστήμιο του Ορχους, με τους οποίους συζητήσαμε με αφορμή το άρθρο τους «Υπάρχουσα γνώση και προοπτικές διατήρησης για τα κητώδη του Αιγαίου Πελάγους» στο βιβλίο «Το περιβάλλον του Αιγαίου: το φυσικό σύστημα» («Current state of knowledge and conservation perspectives on the cetaceans of the Aegean Sea», «The Aegean Sea Environment: The Natural System»), που πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Springer Nature.

Μας μιλούν λοιπόν για τη φώκαινα, το μικρότερο είδος κητώδους που συναντάται μόνο στα νερά μας, το «κοινό» δελφίνι που μόνο κοινό δεν είναι καθώς αποτελεί πλέον το πιο απειλούμενο είδος κητώδους σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και το σταχτοδέλφινο, με αρκετά ιδιαίτερη όψη. Παράλληλα, μας εξηγούν το επιστημονικό ενδιαφέρον γύρω από αυτά τα κητώδη.

Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με το Αιγαίο;

ΗΛΙΑΣ: Τμήμα του αρχιπελάγους του Αιγαίου έχει δικαίως χαρακτηριστεί από την επιστημονική κοινότητα ως τα Γκαλαπάγκος της Μεσογείου καθώς παρουσιάζει υψηλή και μοναδική βιοποικιλότητα με πολλά ενδημικά είδη τόσο φυτών όσο και ζώων. Τα κητώδη (δελφίνια, φάλαινες κ.ά.) δεν θα μπορούσαν να αποτελούν εξαίρεση από αυτό το βιολογικό μοτίβο.

Πράγματι, στο Αιγαίο Πέλαγος παρατηρούνται πληθυσμοί από επτά είδη κητωδών: τέσσερα δελφίνια (ρινοδέλφινο - Tursiops truncatus, κοινό δελφίνι - Delphinus delphis, ζωνοδέλφινο - Stenella coeruleoalba και σταχτοδέλφινο - Grampus griseus), τη φώκαινα - Phocoena phocoena, τον ζιφιό - Ziphius cavirostris και τον φυσητήρα - Physeter macrocephalus.

Από αυτά, τρία (κοινό δελφίνι, σταχτοδέλφινο και φώκαινα) παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς το Αιγαίο Πέλαγος φιλοξενεί σημαντικούς πληθυσμούς που στην περίπτωση της φώκαινας είναι και μοναδικοί σ’ ολόκληρη τη Μεσόγειο.

Ποιο είναι το ιδιαίτερο ενδιαφέρον τους;

ΠΟΠΗ: Ας ξεκινήσουμε με τη φώκαινα. Ο Αριστοτέλης, ήδη από το 350 π.Χ., στο βιβλίο του «Περί τα ζώα ιστορίαι» περιέγραψε αυτό το είδος αναφέροντας την παρουσία του στο βόρειο τμήμα του Αιγαίου Πελάγους. Ο ίδιος όμως δεν γνώριζε ότι η παρουσία του είδους σε αυτή την περιοχή θα αποτελούσε μια τόσο ξεχωριστή περίπτωση που θα προβλημάτιζε τους βιολόγους μέχρι και τις αρχές του 21ου αιώνα. Αν και κοινό είδος στον Ατλαντικό Ωκεανό, η φώκαινα απουσιάζει σχεδόν εξ ολοκλήρου από τη Μεσόγειο Θάλασσα και συναντάται μόνο στη Μαύρη Θάλασσα και στη Θάλασσα του Μαρμαρά. Αυτό σε συνδυασμό με τις λιγοστές παρατηρήσεις ζωντανών ατόμων στο βόρειο Αιγαίο είχε ως αποτέλεσμα η παρουσία της σε αυτή την περιοχή να αντιμετωπίζεται με καχυποψία από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα.

Για πολλά χρόνια ήταν άγνωστο εάν τα ζώα που είχαν παρατηρηθεί στο Αιγαίο ήταν κατάλοιπο ενός μεγαλύτερου μεσογειακού πληθυσμού που είχε πια εξαφανιστεί ή αν συγγένευαν με τον πληθυσμό της Μαύρης Θάλασσας. Μόνο το 2016, η δημοσίευση δεδομένων τόσο από εκβρασμένα ζώα όσο και από παρατηρήσεις στο πεδίο κατάφερε να ξεκαθαρίσει το τοπίο. Ετσι λύθηκε ένα από τα μεγαλύτερα κητολογικά μυστήρια της Μεσογείου επιβεβαιώνοντας ότι το Θρακικό Πέλαγος αποτελεί το μοναδικό μέρος στη Μεσόγειο που φιλοξενεί λιγοστά άτομα φώκαινας και που με βάση τα γενετικά δεδομένα ανήκουν στο υποείδος της Μαύρης Θάλασσας (Phocoena phocoena relicta).

Η τάση της φώκαινας να αποφεύγει τα σκάφη καθιστά τη μελέτη της αρκετά δύσκολη. Με μήκος ενήλικων ατόμων που φτάνει το 1,5 μέτρο, οι φώκαινες αποτελούν ένα από τα μικρότερα είδη κητωδών παγκοσμίως. Προτιμούν κυρίως ρηχά νερά με βάθος μικρότερο των 200 μέτρων, χαμηλή θερμοκρασία και υψηλή παραγωγικότητα όπου αφθονούν τα ψάρια με τα οποία τρέφονται. Συνεπώς, δεν αποτελεί έκπληξη ότι οι φώκαινες επιβιώνουν σ’ ένα από τα σημαντικότερα αλιευτικά πεδία της Ανατολικής Μεσογείου. Εξαιτίας του υψηλού μεταβολισμού τους, γνωρίζουμε ότι αυτά τα ζώα τρέφονται σχεδόν συνέχεια, καταναλώνοντας μέχρι και 500 μικρά ψάρια κάθε ώρα.

Και το κοινό δελφίνι γιατί παρουσιάζει ενδιαφέρον αν είναι όντως κοινό;

ΠΟΠΗ: Εξαιτίας του καθεστώτος διατήρησης του είδους. Παρ’ όλο που ο χαρακτηρισμός «κοινός» παραπέμπει σε ένα είδος με σχετικά υψηλή αφθονία, η πραγματικότητα απέχει κατά πολύ από την ονομασία του. Αν και ίσως το πιο κοινό είδος δελφινιού στη Μεσόγειο μέχρι και τα μισά του προηγούμενου αιώνα, το κοινό δελφίνι δεν μπορεί να παρατηρηθεί με ευκολία στις μέρες μας.

Οι πληθυσμοί του σ’ όλη τη Μεσόγειο έχουν υποστεί δραματική μείωση ήδη από τη δεκαετία του 1970 και σε ορισμένες περιοχές κινδυνεύουν με αφανισμό. Δεδομένα από το εσωτερικό Ιόνιο Πέλαγος, μια περιοχή όπου άλλοτε το είδος αφθονούσε, αναδεικνύουν τον ρόλο της εντατικής αλιείας στην πληθυσμιακή κατάρρευσή του. Καθώς τρέφεται με μικρά πελαγικά ψάρια όπως γαύρο και σαρδέλα, η υπεραλίευση αυτών των ψαριών δημιουργεί έντονο πρόβλημα επιβίωσης γι’ αυτό το είδος δελφινιού.

Ομως παρά αυτή τη δυσμενή κατάσταση, το βόρειο Αιγαίο Πέλαγος και συγκεκριμένα το Θρακικό Πέλαγος φαίνεται να αποτελεί ένα από τα τελευταία καταφύγια του είδους σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο. Οπως και στην περίπτωση της φώκαινας, η αυξημένη ιχθυοπαραγωγή της περιοχής είναι ικανή να συντηρήσει τους εναπομείναντες πληθυσμούς κοινού δελφινιού.

Σημαντικές περιοχές για το είδος στο Αιγαίο Πέλαγος φαίνεται να είναι και οι ακτές γύρω από τη νησιά κοντά στη Τουρκία όπως η Λέσβος, η Σάμος, οι Λειψοί και η Σύμη. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του είδους είναι τα εντυπωσιακά χρώματα στα πλάγια του σώματος σε σχήμα V, ενώ αναπαραστάσεις του έχουν βρεθεί σε κύμβες (ραμφόστομες φιάλες) από το Ακρωτήρι Σαντορίνης που χρονολογούνται ήδη από το 1500 π.Χ.

Τι έχετε να μας πείτε για το σταχτοδέλφινο;

ΠΟΠΗ: Το σταχτοδέλφινο αποτελεί αναμφισβήτητα το δελφίνι με την πιο ιδιαίτερη όψη στην Ελλάδα. Χαρακτηρίζεται από μεγάλο μέγεθος με τα ενήλικα άτομα να φτάνουν μέχρι και τα 4 μέτρα σε μήκος, απουσία διακριτού ρύγχους και άσπρα σημάδια στο γκρι δέρμα που αυξάνονται με την ηλικία του ζώου. Τα σημάδια προκαλούνται από τα δόντια, στις διαμάχες τους με άλλα άτομα του ίδιου είδους με αποτέλεσμα το χρώμα τους να καταλήγει από γκρι σε άσπρο καθώς μεγαλώνουν. Μάλιστα, εξαιτίας του μεγάλου ραχιαίου πτερυγίου του είδους, οι περισσότεροι παρατηρητές το συγχέουν με καρχαρίες.

Οι συνήθειες του σταχτοδέλφινου απέχουν κατά πολύ από αυτές του κοινού δελφινιού και της φώκαινας, καθώς προτιμά περιοχές με μεγάλο βάθος όπου μπορεί και καταδύεται μέχρι τα 500 μέτρα. Σε αυτά τα βάθη που το φως απουσιάζει, μπορεί με τη βοήθεια του ηχοεντοπιστικού του συστήματος να αναζητά και να βρίσκει βαθύβια κεφαλόποδα, σουπιές και καλαμάρια, με τα οποία τρέφεται.

Δυστυχώς ελάχιστες είναι οι διαθέσιμες πληροφορίες γι’ αυτό στην Ελλάδα, ενώ οι μικρές πληθυσμιακές πυκνότητες που το χαρακτηρίζουν στη Μεσόγειο καθιστούν τη μελέτη του ιδιαίτερα δύσκολη. Αν και άτομα του είδους έχουν παρατηρηθεί στο βόρειο Αιγαίο, γνωρίζουμε ότι η μόνη περιοχή στην Ελλάδα που το είδος έχει σταθερή παρουσία είναι το Μυρτώο Πέλαγος στα ανατολικά της Πελοποννήσου.

Ποιες απειλές αντιμετωπίζουν;

ΠΟΠΗ: Οι περισσότερες απειλές που αντιμετωπίζουν αυτά τα τρία είδη κητωδών στο Αιγαίο απορρέουν από την αλληλοεπικάλυψη του εύρους κατανομής τους με διάφορες ανθρωπογενείς δραστηριότητες, όπως η αλιεία, η θαλάσσια ρύπανση και ο υποθαλάσσιος θόρυβος από τα διερχόμενα πλοία, την εξόρυξη υδρογονανθράκων και τη χρήση στρατιωτικών σόναρ.

Η προτίμηση του κοινού δελφινιού όπως και της φώκαινας για ρηχές, παράκτιες περιοχές με υψηλή ιχθυοπαραγωγή τα φέρνει αντιμέτωπα με αλιευτικές δραστηριότητες. Αυτό συνήθως οδηγεί σε άμεσο ανταγωνισμό για τη λεία τους αλλά και σε ένα άλλο φαινόμενο με πολύ πιο επιβλαβείς επιπτώσεις. Η παρουσία ψαριών σε αλιευτικά εργαλεία, όπως δίχτυα, προσελκύει αυτούς τους θηρευτές που μπορεί να εγκλωβιστούν σε αυτά με αποτέλεσμα να πνιγούν. Αν και αυτό το φαινόμενο δεν είναι τόσο συνηθισμένο στην περίπτωση των σταχτοδέλφινων, αρνητικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ παραγαδιών και σταχτοδέλφινων έχουν παρατηρηθεί στο Αιγαίο Πέλαγος.

Επιπλέον η αυξημένη παρουσία στερεών αποβλήτων στο φυσικό περιβάλλον των κητωδών, όπως πλαστικών, δημιουργεί άλλον ένα κίνδυνο για αυτά, επειδή κάποιες φορές τα συγχέουν με τη λεία τους. Γνωρίζουμε πια ότι η κατανάλωση τέτοιων απορριμμάτων από τα ζώα μπορεί να τα οδηγήσει σε θάνατο είτε εξαιτίας άμεσου τραυματισμού είτε λόγω χρόνιας εξασθένισης.

Στην ευρύτερη κατηγορία της θαλάσσιας ρύπανσης ανήκουν και οι ουσίες γνωστές ως έμμονοι οργανικοί ρύποι (POPs: Persistent Organic Pollutants) στις οποίες ανήκουν ορισμένα παρασιτοκτόνα και βιομηχανικές χημικές ενώσεις. Καθώς τα κητώδη είναι κορυφαίοι θηρευτές, τείνουν να βιοσυσσωρεύουν τέτοιους ρύπους, οι οποίοι σε μεγάλες συγκεντρώσεις επηρεάζουν αρνητικά το ανοσοποιητικό σύστημα και την ικανότητα αναπαραγωγής τους.

Σε αυτόν τον κατάλογο απειλών έχει προστεθεί μία ακόμη, αόρατη στα μάτια μας: ο υποθαλάσσιος θόρυβος. Τα κητώδη παράγουν συνεχώς ήχους για να προσανατολιστούν και να βρουν τροφή, καθώς και στο πλαίσιο της κοινωνικής τους ομάδας. Αυτό τα καθιστά ευάλωτα στον ανθρωπογενή θόρυβο που παράγεται από τις προπέλες των πλοίων, τα jet ski, και κατά την εξόρυξη υδρογονανθράκων. Το Αιγαίο Πέλαγος χαρακτηρίζεται από αυξημένη συγκέντρωση διερχόμενων πλοίων και έτσι ο θόρυβος από αυτά μπορεί να προκαλέσει μια γενικότερη ποιοτική υποβάθμιση του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν τα κητώδη αυξάνοντας μακροπρόθεσμα μέχρι και τα επίπεδα του στρες σε αυτά.

Τέλος, αξίζει να τονιστεί ότι η κλιματική αλλαγή πιθανά να επηρεάσει αρνητικά την επιβίωση της φώκαινας στο Θρακικό Πέλαγος αφού προτιμά νερά με χαμηλότερες θερμοκρασίες. Ετσι, η αύξηση της θερμοκρασίας στο βόρειο Αιγαίο Πέλαγος, μπορεί να περιορίσει το εύρος κατανομής της καθώς τα άτομα του είδους δεν θα έχουν κάπου αλλού να πάνε.

Πώς προστατεύονται αυτά τα ζώα στην Ελλάδα, καθώς γνωρίζουμε ότι μερικά απειλούνται με εξαφάνιση;

ΗΛΙΑΣ: Με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία γνωρίζουμε ότι οι φώκαινες και τα κοινά δελφίνια κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Για τα σταχτοδέλφινα δεν διαθέτουμε αρκετά δεδομένα για να κάνουμε μια ανάλογη εκτίμηση. Σε καμιά περίπτωση όμως αυτό δεν σημαίνει ότι δεν κινδυνεύουν. Ενα είναι σίγουρο και για τα τρία είδη: ότι δεν υπάρχουν δεδομένα αφθονίας, δηλαδή δεν γνωρίζουμε πόσα άτομα από κάθε είδος βρίσκονται σε μια περιοχή. Αυτό το κενό γνώσης περιπλέκει κάθε προσπάθεια διατήρησης των πληθυσμών τους, καθώς αφενός δεν μπορούμε να αξιολογήσουμε τη σοβαρότητα των απειλών που αντιμετωπίζουν και αφετέρου να εκτιμήσουμε αν μια στρατηγική διαχείρισης των πληθυσμών τους είναι αποτελεσματική.

Αν και τα τρία αυτά είδη προστατεύονται από διεθνείς συνθήκες (π.χ. Σύμβαση της Βαρκελώνης για την Προστασία της Μεσογείου, Σύμβαση της Βέρνης για τη διατήρηση της Ευρωπαϊκής άγριας ζωής και Οδηγία 92/43/ΕΟΚ για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων), η έμπρακτη προστασία τους στην Ελλάδα μέχρι σήμερα είναι πολύ περιορισμένη. Μόλις το 2016, δημιουργήθηκαν δύο περιοχές Natura 2000 στο βόρειο Αιγαίο με σκοπό την προστασία της φώκαινας, αλλά η εφαρμογή του υπάρχοντος νομικού πλαισίου προστασίας είναι ανύπαρκτη.

Δεδομένης της περιορισμένης χρηματοδότησης που χαρακτηρίζει την περιβαλλοντική έρευνα στην Ελλάδα και των κενών γνώσης που υπάρχουν, θεωρούμε ότι η έρευνα γύρω από αυτά τα ζώα πρέπει να εστιάσει σε τρία σημεία: αφθονία, κατανομή και οικολογία. Αν δεν γνωρίζουμε πόσα είναι αυτά τα ζώα, πού βρίσκονται και τι συνήθειες έχουν, είναι σχεδόν αδύνατο να διαχειριστούμε τους πληθυσμούς τους.

Με τη βοήθεια κατάλληλων και οικονομικά αποδοτικών ερευνητικών μεθόδων, τα γνωστικά αυτά κενά μπορούν να καλυφθούν. Καθώς όμως είδη όπως η φώκαινα και το κοινό δελφίνι συναντώνται τόσο σε ελληνικά όσο και σε τουρκικά νερά του Αιγαίου Πελάγους, η συνεργασία μεταξύ των εκάστοτε ερευνητικών κοινοτήτων αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την αποτελεσματική και μακροπρόθεσμη προστασία τους.