Ο κυβερνοχώρος ασκεί κριτική στην κυβέρνηση

Η πανδημία του κορονοϊού, ένα πολυσήμαντο ιστορικό γεγονός παγκόσμιας εμβέλειας, αποτέλεσε αντικείμενο πρωτοφανούς σε έκταση μιντιακής κάλυψης και πηγή οξείας δημόσιας συζήτησης διεθνώς. Ενα από τα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου ήταν η έκρηξη της χρήσης του διαδικτύου, ιδιαίτερα κατά τον περιορισμό κατ’ οίκον. Χωρίς δυνατότητα διαπροσωπικής επαφής, οι πολίτες επικοινώνησαν, ενημερώθηκαν και εκφράστηκαν μαζικά μέσω ψηφιακών διαύλων.

Σε αντίθεση με τα κυρίαρχα ΜΜΕ, τα οποία αναπαρήγαγαν άκριτα τις επίσημες πηγές και επικέντρωσαν την κάλυψή τους στα μέτρα της κυβέρνησης -κύριο εκφραστή της «εθνικής προσπάθειας» αντιμετώπισης της πανδημίας-, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έλαβε χώρα έντονη αντιπαράθεση μεταξύ διαφορετικών αφηγημάτων σχετικά με τις επιπτώσεις του ιού, τον τρόπο αντιμετώπισής του, την καταλληλότητα ή μη των μέτρων και την πειθάρχηση σε αυτά. Οπως δείχνει η έρευνά μας, στο Twitter η τάση για πολιτική πόλωση και κριτική υπήρξε έντονη από την αρχή της πανδημίας και οξύνθηκε ακόμα περισσότερο στη συνέχεια.

Πανδημία και ενημέρωση

Ενα στοιχείο το οποίο καταδεικνύει το πρωτοφανές ενδιαφέρον του κοινού για την επικαιρότητα της πανδημίας είναι η αντίστοιχη έκρηξη της τηλεθέασης. Σύμφωνα με τη Nielsen, στην Ελλάδα η μέση τηλεθέαση ημερησίως εκτινάχτηκε στις 7 ώρες και 35 λεπτά στα τέλη Μαρτίου 2020, το οποίο είναι και το απόλυτο ρεκόρ στη χώρα. Από τις 4 Μαΐου υπήρξε μείωση, με τις τιμές όμως να παραμένουν υψηλότερες συγκριτικά με το ίδιο περσινό διάστημα.

Ταυτόχρονα όμως η εμπιστοσύνη στην τηλεόραση παραμένει από τις πιο χαμηλές στην Ε.Ε. Ετσι ισχύει το εξής παράδοξο: η τηλεόραση στην Ελλάδα είναι ταυτόχρονα το πιο διαδεδομένο και το λιγότερο αγαπητό μέσο σε ό,τι αφορά την ενημέρωση, ιδιαίτερα μεταξύ των πιο δυναμικών και προοδευτικών κοινωνικών στρωμάτων.

Αυτό το παράδοξο εξηγεί την κατακόρυφη αύξηση της επισκεψιμότητας των ενημερωτικών ιστότοπων κατά τη διάρκεια της κρίσης του κορονοϊού: σύμφωνα με την Ενωση Εκδοτών Διαδικτύου, το σύνολο των επισκέψεων στους ιστότοπους που ανήκουν στα μέλη της αυξήθηκε κατά 25% μεταξύ Φεβρουαρίου και Μαρτίου 2020. Ταυτόχρονα με την επισκεψιμότητα αυξήθηκε κατακόρυφα και η παραγωγή ενημερωτικού περιεχομένου σχετικά με την πανδημία.

Από τις αρχές μέχρι τα τέλη Μαρτίου ο αριθμός των άρθρων που δημοσιεύτηκαν για το θέμα από ελληνικούς δημοσιογραφικούς ιστότοπους πενταπλασιάστηκε. Βέβαια τη μερίδα του λέοντος της προσοχής του κοινού κέρδισαν οι δημοφιλείς υπηρεσίες του διαδικτυακού ολιγοπωλίου, όπως η Google, το YouTube, το Facebook, το Instagram και το Twitter.

Αν και λιγότερο διαδεδομένο, με γύρω στο 10% ποσοστό χρήσης στην Ελλάδα, το ενδιαφέρον του Twitter έγκειται στην ανοιχτή αρχιτεκτονική του, η οποία το καθιστά ένα κατεξοχήν εργαλείο πολιτικής επικοινωνίας, αλλά και στα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά των χρηστών του όπως η υψηλή μόρφωση και ο αυξημένος βαθμός πολιτικοποίησης. Υπό αυτήν την έννοια είναι ένα καλό παρατηρητήριο των τάσεων που χαρακτηρίζουν το πιο ενημερωμένο κομμάτι του πληθυσμού.

Η πανδημία στο Twitter

Για την έρευνά μας συλλέξαμε πάνω από 300.000 tweets σχετικά με τον κορονοϊό, τα οποία μελετήσαμε συγκριτικά σε δύο χρονικές περιόδους με διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά της επικαιρότητας: η πρώτη μεταξύ 19/3/2020 και 31/5/2020 και η δεύτερη μεταξύ 1/6/2020 και 25/9/2020.

Αυτό που παρατηρούμε είναι μια έντονη αλληλεπίδραση μεταξύ των χρηστών που αποτελούν τις κοινότητες των κυρίαρχων ΜΜΕ και της φιλοκυβερνητικής δεξιάς (Ν.Δ.), η οποία με τη σειρά της συνδέεται με την κοινότητα που τοποθετείται στην άκρα δεξιά του πολιτικού φάσματος (Χρυσή Αυγή, Ελληνική Λύση, Ελληνες για την Πατρίδα, Νέα Δεξιά κ.λπ.). Μάλιστα η εγγύτητα μεταξύ της κοινότητας των κυρίαρχων ΜΜΕ και της φιλοκυβερνητικής Δεξιάς αυξάνεται στη δεύτερη περίοδο.

Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι οι υποστηρικτές της κυβέρνησης δείχνουν προτίμηση στην επικοινωνιακή πλαισίωση της πανδημίας από τα κυρίαρχα ΜΜΕ, η οποία βασίζεται σε δύο άξονες: ο πρώτος είναι η δραματική διάσταση της πανδημίας (αριθμός κρουσμάτων, διασωληνωμένων και νεκρών, απειλή από «εισαγόμενα κρούσματα» κ.λπ.).

Ο δεύτερος άξονας είναι τα κυβερνητικά μέτρα και γενικότερα η κρατική στρατηγική (καμπάνια «Μένουμε Σπίτι», περιορισμοί στην κυκλοφορία, έλεγχοι στις «πύλες εισόδου» της χώρας, μέτρα για στήριξη της οικονομίας και του τουρισμού κ.λπ.). Υπό αυτήν την έννοια η βασική συνιστώσα είναι αυτή της «εθνικής απάντησης» στον κίνδυνο, κάτι που έχει ως συνέπεια την αποπολιτικοποίηση της πανδημίας, καθώς αποσιωπώνται οι κοινωνικές εντάσεις που αυτή προκαλεί και τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα που διατρέχουν το κοινωνικό σώμα.

Από την άλλη πλευρά μεγαλύτερο μέρος του δείγματος αποτελείται από κοινότητες που τηρούν κριτική στάση ως προς τους κυβερνητικούς χειρισμούς και επαναπολιτικοποιούν την πανδημία, συνδέοντάς την με κυβερνητικές αστοχίες και αδυναμίες του κρατικού μηχανισμού, αλλά επίσης με ευρύτερα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα όπως η ύφεση, η θέση της Εκκλησίας στην ελληνική κοινωνία, η αντιπαράθεση μεταξύ συλλογικής και ατομικής ευθύνης, τα δύο μέτρα και σταθμά σχετικά με τον σεβασμό του νόμου, οι κοινωνικές ανισότητες κ.λπ.

Η λογική της «συναίνεσης»

Αυτή η κριτική στάση χαρακτηρίζει την κοινότητα που περικλείει τα αντιπολιτευόμενα ΜΜΕ και τους λογαριασμούς με αναφορά στον ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και τη διακριτή κοινότητα της εξωκοινοβουλευτικής και κινηματικής Αριστεράς. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι σε μια ανάλογη τάση με αυτήν της σύμπτυξης μεταξύ κυρίαρχων ΜΜΕ και φιλοκυβερνητικής Δεξιάς στη δεύτερη περίοδο παρατηρούμε μια σχετική ομογενοποίηση μεταξύ των δύο κοινοτήτων στα αριστερά του πολιτικού φάσματος.

Αυτές οι δύο συμμετρικές μετακινήσεις μπορεί να ερμηνευτούν ως αποτέλεσμα της όξυνσης της πόλωσης μετά την καραντίνα, όταν η λογική ανάθεσης ευθύνης μετατίθεται σταδιακά από το ατομικό στο πολιτικό επίπεδο.

Φαίνεται λοιπόν ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αντιτίθενται στη λογική της «συναίνεσης», όπως αυτή προβάλλεται από τα φιλοκυβερνητικά ΜΜΕ και επιβάλλεται μέσω επικοινωνιακών στρατηγικών και μηχανισμών εξουσίας. Ενας από αυτούς τους μηχανισμούς είναι η συστηματική απολιτικοποίηση των διακυβευμάτων και η αποσιώπηση των αντικρουόμενων συμφερόντων μεταξύ κοινωνικών ομάδων σε κάθε ιστορική συγκυρία.

Αντίθετα, το διαδίκτυο αποτελεί ένα ανοιχτό πεδίο διαμάχης ιδεών στο οποίο βρίσκει κανείς φήμες, οργανωμένες προσπάθειες παραπληροφόρησης, πολιτική προπαγάνδα, αλλά και εμπεριστατωμένες απόψεις που αντιτίθενται στην καθεστηκυία τάξη και την κυρίαρχη ιδεολογία. Σε τελική ανάλυση η κρίση του κορονοϊού δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να οξύνει τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Το βιβλίο στο οποίο περιέχεται η έρευνα θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Παπαζήσης.

*Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και Κοινωνιολογίας των ΜΜΕ και του Διαδικτύου στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης
** Université Grenoble Alpes

Το κείμενο αποτελεί περίληψη κεφαλαίου από τον υπό έκδοση τόμο: Πλειός, Γ. & Σκαμνάκης, Α. (διεύθυνση), Covid-19 και ΜΜΕ: Η επικοινωνιακή κατασκευή μιας πανδημίας.