Οι Πολωνοί εικαστικοί μετανάστες στη Βρετανία

Αυτές τις μέρες συμπληρώνεται ένας χρόνος που στο καθημερινό μας λεξιλόγιο μπήκε ο όρος Covid-19. Χάσαμε το πρόσωπό μας, την αναγνωρισιμότητα και τις ζωές μας κρυμμένοι πίσω από τις σφιχτές μάσκες μας που συγκρατούν και κρύβουν τα συναισθήματα.

Μάθαμε τα μοριακά, τα ράπιντ και τα τεστ αντισωμάτων, περιμένοντας τη στιγμή που θα έρθει το απελευθερωτικό για τις ζωές μας μήνυμα του ραντεβού για το πολυπόθητο εμβόλιο.

Ολα γύρω μας ψηφιοποιήθηκαν, έγιναν δεδομένα στους δρόμους των τηλεπικοινωνιών, της πληροφορικής και των δικτύων με τα G, μέσα σε παράθυρα και ολόκλειστες πόρτες. Αβάσταχτη μερικές φορές η καθημερινότητα, με την επιθυμία και τη σκέψη μας να τρέχει σε εκείνες τις απελευθερωτικές μέρες τις χωρίς κωδικούς μετακίνησης.

Αργεί ακόμα η ώρα που θα πούμε «φτου ξελευτερία» και μέσα στον ορυμαγδό που ζούμε βρίσκουμε τρόπους και νόημα για να κάνουμε πράγματα που μας ευχαριστούν. Ο χρόνος είναι σύμμαχος σ’ αυτές τις πολύτιμες δραστηριότητες μέσα στα τετραγωνικά του σπιτιού μας. Ακούμε τη μουσική που δεν προλάβαμε, βλέπουμε τις ταινίες και τις σειρές που γεμίζανε τις λίστες favorite και φυσικά διαβάζουμε.

Φυλλομετρήσαμε προσεκτικά όλα εκείνα τα βιβλία που είχαμε στα «υπ’ όψιν» και τα τοποθετούσαμε με σειρά προτεραιότητας διαβάσματος καθώς ξεχείλιζαν σε βιβλιοθήκες, ράφια και γραφεία.

Ενα πραγματικά έξοχο βιβλίο που αυτόν τον καιρό πραγματικά απόλαυσα είναι το «Art in Exile – Polish Painters in Post War Britain» του Douglas Hall (1926-2019). Ενα πολύτιμο δώρο αγαπημένων φίλων, πολωνικής καταγωγής που ζουν στη Βρετανία, με πολλές εικαστικές ανησυχίες. Νιώθουν υπερήφανοι για τους συντοπίτες τους που κατέφυγαν στο Ηνωμένο Βασίλειο σε δύσκολους καιρούς και κατάφεραν να «ριζώσουν» την πολωνική εικαστική κληρονομιά στην νέα πολυπολιτισμική πατρίδα τους.

Ο Douglas Hall υπήρξε ο πρώτος επιμελητής-έφορος της Εθνικής Πινακοθήκης Μοντέρνας Τέχνης της Σκοτίας από το 1961 μέχρι το 1986. Ηταν υπεύθυνος για τα εποπτικά θέματα της πινακοθήκης και ανέπτυξε τον επιμελητικό του ρόλο, μελετώντας και φροντίζοντας τη συλλογή και την προβολή της. Ολα αυτά τα χρόνια που εργάστηκε στην πινακοθήκη βοήθησε ώστε να συγκεντρωθεί στις αίθουσες μια αξιοσέβαστη συλλογή έργων τέχνης του 20ου αιώνα, πραγματικό κόσμημα για το σκοτσέζικο έθνος.

Η ανεξάρτητη και ιδιοσυγκρασιακή προσωπικότητά του βοήθησε στη διαμόρφωση μιας συλλογής που σήμερα θα κόστιζε εκατοντάδες εκατομμύρια λίρες για να φτιαχτεί εξαρχής. Εγινε γνωστός στους εικαστικούς κύκλους για τη συμπάθειά του σε ελπιδοφόρους καλλιτέχνες «αουτσάιντερ» αλλά και για το ενδιαφέρον του για ριζοσπαστικές εικαστικές μορφές ή «υποτιμημένες» αξίες και τρόπους έκφρασης στη σύγχρονη τέχνη.

Αυτό το συναρπαστικό βιβλίο διερευνά ένα σύνολο ζωγράφων που γενικά είχαν περιθωριοποιηθεί από τους Βρετανούς ιστορικούς τέχνης. Είναι οι Πολωνοί εξόριστοι από τον Παγκόσμιο Πόλεμο που διωκόμενοι άφησαν την πατρίδα και τα σπίτια τους για να σταδιοδρομήσουν στη Βρετανία λίγο πριν ή μετά το 1939.

Ο Hall βάζει κάτω από τον συγγραφικό φακό του δέκα από αυτούς τους δημιουργούς και εξερευνά την εικαστική προέλευσή και την καταγωγή τους, τη συχνά επικίνδυνη διαφυγή από την κατεχόμενη Ευρώπη, την υποδοχή τους στο Ηνωμένο Βασίλειο και την ανάπτυξη του συναρπαστικού έργου τους.

Μερικοί από αυτούς υπήρξαν προσωπικοί γνωστοί του συγγραφέα και άλλοι αποτέλεσαν απλώς το αντικείμενο της έρευνάς του.

Το βιβλίο επίσης περιλαμβάνει κεφάλαια σχετικά με το εικαστικό πολωνικό πλαίσιο από το οποίο προέρχονται όλοι αυτοί οι καλλιτέχνες αλλά και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η τέχνη της Ανατολικής Ευρώπης στη Δύση και επικεντρώνεται εύστοχα στην πολωνική καλλιτεχνική κοινότητα συνολικά στη Βρετανία.

Η νέα εικαστική ιστορία της βρετανικής τέχνης στη μεταπολεμική περίοδο περιλαμβάνει καλλιτεχνήματα - φωτεινά παραδείγματα που προέρχονται από Πολωνούς μετανάστες. Η μελέτη του Hall συγκεντρώνει τις ιστορίες και το έργο τους και το τοποθετεί υπέροχα στο κάδρο των αλλαγών στη βρετανική μεταπολεμική κοινωνία. Εξετάζει επίσης προσεκτικά και διακριτικά τα βήματα που ανέπτυξαν οι Πολωνοί δημιουργοί αυτά τα εβδομήντα χρόνια.

Επισημαίνει εύστοχα επίσης ότι η ομάδα των Πολωνών καλλιτεχνών για την οποία γράφει βίωσε μια διπλή εξορία, καθώς διαπίστωναν ότι δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν εύκολα τους προκαθορισμένους κανόνες για τη δημοσιότητα στον κόσμο της τέχνης, αλλά επίσης αποκόπηκαν βίαια και από μια «γενναιόδωρη» ευρωπαϊκή κουλτούρα, πιο «εκπαιδευμένη» και πιο ενδιαφέρουσα ως προς το καλλιτεχνικό της νόημα.

Οι δέκα Πολωνοί καλλιτέχνες της μετανάστευσης που δημιούργησαν σημαντικές σταδιοδρομίες στη Βρετανία και απασχολούν τον Hall στο βιβλίο του είναι οι:

1. Henryk Gotlib (1890-1966). Γεννημένος στην Κρακοβία όπου και σπούδασε έγινε ηγετικό μέλος της πολωνικής πρωτοπορίας του κινήματος «Formist» στον Μεσοπόλεμο. Εζησε στη Γαλλία, ταξίδεψε στην Ιταλία, την Ελλάδα και την Ισπανία, και συνάντησε τη Σκοτσέζα σύζυγό του, Janet Blanche Mareham, το 1938, κατά τη διάρκεια επίσκεψης του στο Λονδίνο. Με το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου εγκαταστάθηκε στην Αγγλία, όπου παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του. Επηρεάστηκε βαθιά από τον Ρέμπραντ και τους Ευρωπαίους εξπρεσιονιστές ζωγράφους.

2. Aleksander Żyw (1905-1995). Σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βαρσοβίας και ταξίδεψε στην Ευρώπη (Δαλματία, Ελλάδα, Ιταλία, κ.λπ.). Από το 1934 - 1939, υπηρέτησε τον Πολωνικό Στρατό ως πολυβολητής. Το 1940 δραπέτευσε μέσω Γαλλίας, Ισπανίας και Πορτογαλίας, στη Σκοτία όπου συνάντησε και παντρεύτηκε τη σύζυγό του, Leslie. Απέκτησε το στιλ ενός νεο-ιμπρεσιονιστή ζωγράφου, εστιάζοντας στα τοπία των ακτών της Μεσογείου.

3. Marian Kratochwil (1906-1997). Ζωγράφος και συγγραφέας, εκπαιδεύτηκε στο στούντιο του Stanisław Kaczor-Batowski και αργότερα σπούδασε Φιλοσοφία και Ιστορία. Εγινε στρατιώτης κατά την ανασύνταξη του Πολωνικού Στρατού στη Σκοτία στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και παρέμεινε στη Βρετανία. Παντρεύτηκε την καλλιτέχνιδα Kathleen Browne και κληρονόμησε το κτήμα της προστάτιδάς του, της Σκοτσέζας ζωγράφου Dame Ethel Walker (1861-1951).

4. Zdzislaw Ruszkowski (1907-1991). Γεννημένος στην Ανατολική Πολωνία, σπούδασε τέχνη στην Κρακοβία. Oπως πολλοί Πολωνοί καλλιτέχνες, πήγε στο Παρίσι όπου έζησε για 4 χρόνια μέχρι να ενταχθεί στον Πολωνικό Στρατό το 1939. Eφτασε στη Σκοτία το 1940. Μετακόμισε στο Λονδίνο το 1944 με την Αγγλίδα σύζυγό του και παρουσίασε επιτυχημένα τη δουλειά του για πολλά χρόνια. Είναι ένα μεγάλο όνομα ανάμεσα στους Πολωνούς καλλιτέχνες, χάρη σε ορισμένους αφοσιωμένους συλλέκτες και τις δημοσιεύσεις γι’ αυτόν. Τα έργα του βρίσκονται σε πολλές δημόσιες συλλογές.

5. Josef Herman (1911-2000). Ενας ιδιαίτερα δημοφιλής ζωγράφος, γεννημένος στη Βαρσοβία, γιος Εβραίου τσαγκάρη που σπούδασε στη Σχολή Τέχνης της γενέτειράς του. Το 1938 μετακόμισε στις Βρυξέλλες, στη συνέχεια το 1940 στη Γλασκόβη, το 1943 στο Λονδίνο και έπειτα από το 1944 έως το 1953 έζησε στο ορυχείο της Ουαλίας Ystradgynlais. Το έργο του απεικόνιζε συχνά τους εργαζόμενους ως αντικείμενο και ήταν εγγενώς πολιτικό.

6. Stanisław Frenkiel (1918-2001). Eικονιστικός εξπρεσιονιστής ζωγράφος, γραφίστας και συγγραφέας μιας σειράς σημαντικών δοκιμίων για την τέχνη. Γεννημένος στην Κρακοβία σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της πόλης. Το 1939, έπειτα από αρκετούς μήνες γερμανικής κατοχής, με την αρραβωνιαστικιά του αποφάσισαν να διαφύγουν. Από το Καζακστάν στο Ουσμπεκιστάν κι από εκεί στο Κιργιστάν, διέσχισαν την Κασπία Θάλασσα για να βρεθούν στο Ιράν, στο Ιράκ κι από εκεί στην Παλαιστίνη όπου εκπαιδεύτηκε ως αξιωματικός. Στάλθηκε στην Αίγυπτο όπου παρέμεινε μέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σπουδάζει Καλές Τέχνες στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Λιβάνου και οι βρετανικές αρχές τού επιτρέπουν να εγκατασταθεί στο Ηνωμένο Βασίλειο όπου ξεκινά η πραγματικά εντυπωσιακή καριέρα του.

7. Jankel Adler (1895-1949). Γεννήθηκε στην Tuszyn, σπούδασε στη Γερμανία στη Σχολή Τεχνών και Χειροτεχνίας στο Barmen (μέρος του Wuppertal). Το 1922 εγκαταστάθηκε στο Ντίσελντορφ, όπου έγινε φίλος του Πάουλ Κλέε (1879-1940). Εφυγε από τη Γερμανία το 1933 λόγω της ανόδου του ναζισμού και ταξίδεψε αρκετά στην ταραγμένη Ευρώπη τα επόμενα χρόνια. Το 1939 υπηρέτησε εθελοντικά στον Πολωνικό Στρατό όμως απολύθηκε για λόγους υγείας και έζησε στη Σκοτία. Το 1943 μετακόμισε στο Λονδίνο. Πέθανε σε ηλικία 53 ετών με την πίκρα ότι κανένας από τους εννέα αδελφούς του δεν είχε επιβιώσει από το Ολοκαύτωμα.

8. Peter Potworowski (1898-1962). Γεννημένος στη Βαρσοβία ο εικονιστικός και αφηρημένος ζωγράφος έζησε και παρουσίασε τη δουλειά του στο Παρίσι όπου γνώρισε προσωπικά τους Πάμπλο Πικάσο, Πιερ Μπονάρ, Ζαν Κοκτό, και Κονσταντίν Μπρανκούζι. Το 1943 εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο. Οι πίνακες και οι κατασκευές του θεωρήθηκαν μερικά από τα καλύτερα έργα της βρετανικής τέχνης στη δεκαετία του 1950. Το 1958 επέστρεψε στην Πολωνία όπου ανέλαβε τη θέση του καθηγητή Ζωγραφικής στο Πόζναν και το 1960 βραβεύτηκε στην 30ή Μπιενάλε της Βενετίας. Πέθανε στη Βαρσοβία.

9. Marian Bohusz-Szyszko (1901-1995). Ενας από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες της γενιάς του γεννήθηκε στο Trokienniki. Σπούδασε Καλές Τέχνες στο Πανεπιστήμιο Wilno και στη συνέχεια στις Ακαδημίες Καλών Τεχνών στην Κρακοβία και τη Βαρσοβία. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ως Πολωνός στρατιώτης, αιχμαλωτίστηκε και φυλακίστηκε από τους Γερμανούς. Με την απελευθέρωση έγινε δάσκαλος Τέχνης στη Ρώμη σε Πολωνούς μαθητές. Το 1946 εγκαταστάθηκε στη Βρετανία, όπου ίδρυσε την Πολωνική Σχολή Τέχνης.

10. Marek Zulawski (1908-1995). Ηταν γιος του διάσημου διανοούμενου Jerzy Zulawski. Σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βαρσοβίας. Το 1935 κέρδισε υποτροφία για σπουδές στο Παρίσι, ενώ το 1937 μετακόμισε μόνιμα στο Λονδίνο. Επηρεάστηκε από τον μετα-ιμπρεσιονισμό, αλλά βρήκε το προσωπικό του στιλ που είχε μια απλούστερη φόρμα και μια πιο «σιωπηλή» παλέτα. Ολοκλήρωσε αρκετές τοιχογραφίες σε εκκλησίες και ναούς και δημιούργησε εντυπωσιακές αφίσες.

📍 «Art in Exile – Polish Painters in Post War Britain», εκδόσεις «Sansom & Company», σελ. 395 

📍 Μένουμε ασφαλείς, μένουμε σπίτι! Λόγω της πανδημίας ξεναγούμαστε και απολαμβάνουμε διαδικτυακά εκθέσεις και συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης Μοντέρνας Τέχνης της Σκοτίας