Γιατί τα πράγματα έχουν μορφή

Μέσα σ’ αυτή τη δυστοπική εποχή της πανδημίας κυκλοφόρησαν από τις Εκδόσεις Παπαζήση τρία εξαιρετικά βιβλία του Φώτη Καγγελάρη, διδάκτορα Ψυχοπαθολογίας και συγγραφέα: ο «Τρόπος του λέγειν-η μορφή των πραγμάτων στην τέχνη και τον βίο» (ιδιαίτερα στην αρχιτεκτονική) και δύο μελέτες για τη φωτογραφία - «Homo Photographicus» (3η έκδοση), όπου μεταξύ άλλων πραγματεύεται τη selfie, το ταξίδι, τον θάνατο αλλά και το γυμνό, και «Post Photography», όπου διακρίνεται ο προβληματισμός για τη σχέση φωτογραφίας-κορονοϊού, το φύλο, τον άνθρωπο ως φωτογραφία, το τέλος της φωτογραφίας.

Το βιβλίο «Τρόπος του λέγειν» αναφέρεται στο «πράγμα». Στο κείμενο που ακολουθεί ο Φώτης Καγγελάρης μας εξηγεί «τι είναι το “πράγμα”» και περιγράφει πώς διαρθρώνονται οι τέσσερις ενότητες στο βιβλίο:

Πρόκειται για ένα βιβλίο που επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα γιατί τα πράγματα έχουν μορφή. Γιατί δεν αρκεί ν’ αναρωτηθούμε σαν τον Leibniz «γιατί υπάρχει Κάτι (ο Κόσμος) και όχι το Τίποτα;» αλλά γιατί αυτό το Κάτι έχει μορφή.

Τα πράγματα υπάρχουν μέσω της μορφής τους. Το περιεχόμενο ενός πράγματος δεν είναι παρά η εκδίπλωση και ανάδυση της μορφής του. Ας φανταστούμε τα πράγματα για μια στιγμή χωρίς μορφή, ουσιαστικά χωρίς όριο. Θα ήταν μια απέραντη απροσδιόριστη σούπα. Είτε αυτό αφορά το σύμπαν και τον αστρικό κόσμο είτε τον ψυχισμό του ανθρώπου είτε τον λόγο.

Ο άνθρωπος είναι υποκείμενο του λόγου και της λογικής επειδή ακριβώς η διάχυτη κατάσταση των ενορμήσεων που ενοικεί εντός του οριοθετείται-μορφοποιείται.

Αν και στον ψυχισμό όπως και στο σύμπαν λανθάνει το πράγμα, το άμορφο, το καταστροφικό, η τρέλα, το άρρητο, το ανείκαστο, τα οποία ωστόσο εν μορφή αποδίδουν τον κόσμο, τα νοήματα εντός των οποίων κινούμαστε. Γι’ αυτό και ο Lacan έλεγε ο άνθρωπος δεν είναι μόνο υποκείμενο του σημαίνοντος αλλά επίσης υποκείμενο του πραγματικού.

Από την στιγμή όμως που το πράγμα περάσει στη λέξη, στην εικόνα, παύει να είναι το πράγμα που ήταν. Είναι ένα πράγμα ακινητοποιημένο πια έως θανάτου, παρότι ενδεχομένως να αναπνέει επί αιώνες όπως ένα έργο ζωγραφικής ή ένας ναός του οποίου αισθανόμαστε την ανάσα όταν βρεθούμε κοντά του.

Η μορφή είναι η ακινητοποίηση του πράγματος. Είναι ο θάνατος της απροσδιόριστης κατάστασης του σύμπαντος και του ψυχισμού παρότι την ίδια στιγμή ξεκινά η ζωή του σύμπαντος και του ψυχισμού, η ζωή των μορφών.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου μελετά τον Ενδιάμεσο Χώρο που καταλαμβάνει το πράγμα στην πορεία του για την αποκρυστάλλωση της μορφής του. Το τρίτο μέρος του βιβλίου, βασιζόμενο στην περίπτωση της τέχνης αλλά και του βίου, ασχολείται με το τι είναι η μορφή, αντλώντας από τον καντιανό καθαρό λόγο, την έννοια του λακανικού «συνθώματος» και την τοπολογία.

Το τέταρτο μέρος πραγματεύεται τη σχέση της αρχιτεκτονικής με το πράγμα. Το πρόβλημα της αρχιτεκτονικής είναι ότι για να είναι το είναι της πρέπει να αναιρέσει από το είναι της την ύλη της. Πρέπει η ύλη της να μεταμορφωθεί σε μη ύλη, σε πνεύμα, σε αϋλότητα, στο απόλυτο, στην ουτοπία, το πράγμα πρέπει να αρνηθεί τη φύση του για να λάβει μορφή, να συναντήσει την αρνητικότητά του, θα έλεγε ο Αdorno.

Ιδού, λοιπόν, η αντίφαση: να είναι γερά ριζωμένη στη γη, τα υλικά της να είναι γήινα, φθαρτά και πεπερασμένα, ενώ η ίδια η αρχιτεκτονική καλείται μέσω αυτών των υλικών στην υπέρβασή τους, ούτως ώστε να υπερβεί το βάρος και την ακινησία της, να γίνει πνεύμα. Με απλά λόγια, πρέπει η ύλη να συμβάλει στην αϋλότητά της. Αυτό έκανε τον Tadao Ando να λέει ότι το κτίσμα οφείλει να είναι ένας διαλογισμός του ζεν και τον A. Isozaki ότι η αρχιτεκτονική είναι αόρατη. Η αρχιτεκτονική έτσι αποβαίνει ένας τρόπος έκφρασης, ένας «Τρόπος του λέγειν»

Η τέχνη του 20ού αιώνα είναι η τέχνη αποκάλυψης του πράγματος το οποίο για λόγους θρησκευτικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς παρέμενε καλυμμένο. Το πράγμα, βέβαια, εδώ δεν είναι παρά η δαιμονική φύση της επιθυμίας, της απαγορευμένης επιθυμίας.

Οταν, λοιπόν, ο άνθρωπος κουράστηκε από την καθυπόταξη του πράγματος, δηλαδή τον πολιτισμό, τους κανόνες, τη σύμβαση, θέλησε να επιτρέψει στο πράγμα να έχει χώρο. Το επαναστατικό κίνημα του Ρομαντισμού τον 19ο αιώνα οφειλόταν ακριβώς σε αυτό. Αν το λέγαμε διαφορετικά, ο πολιτισμός μέσα στη ναρκισσιστική του βεβαιότητα επιτρέπει μια παλινδρόμηση προς το σημείο εκκίνησής του, δηλαδή το πράγμα. Πάντοτε, όμως, η παλινδρόμηση αυτή είναι ελεγχόμενη υπέρ του πολιτισμού, υπέρ του cogito.

Ετσι, ο F. L. Wright π.χ., ενώ φαινομενικά βάζει τον πολιτισμό, την οικία Fallingwater, να συζεί αρμονικά με τον ποταμό, το πράγμα, δεν πρόκειται για αρμονία πολιτισμού-φύσης αλλά για καθυπόταξη του ποταμού στα σχέδια της αρχιτεκτονικής, στα σχέδια του ανθρώπου. Αυτό που θαυμάζουμε είναι η δύναμη του πολιτισμού να καθυποτάσσει τη φύση και όχι τη δήθεν αρμονία που υπάρχει μεταξύ τους.

Πρόκειται για ταπείνωση της φύσης και ανάδειξη της υπεροχής του ανθρώπου - όχι ως μέρος της φύσης ο ίδιος αλλά ως μέρος του πολιτισμού: ένα σιντριβάνι είναι η ταπείνωση του νερού που υποχρεώνεται να κάνει ακροβατικά σαν γυμνασμένο ζώο για να αναδύεται έτσι η καθυπόταξή του και η υπεροχή του πολιτισμού.

Μέσα στον ίδιο προβληματισμό αναπτύσσεται το ερώτημα γιατί ο άνθρωπος κατοικεί πάντα τον τόπο του Αλλου όπως και γιατί η οικία του Θεού όπως και η οικία του νεκρού παραμένουν κενές.