Η τέχνη του λαού και η εθνική συνείδηση

Σημαιοστολισμοί, τσολιαδάκια, Αμαλίες, πλουμιστές ενδυμασίες που ανατέλλουν από λαογραφικά μελετήματα, σκαλισμένα καριοφίλια, κεντήματα και υφαντά, κατά το πλείστον αργυρά κοσμήματα, σμιλευμένα χάλκινα-μεταλλικά αντικείμενα καθημερινής χρήσης, ξυλόγλυπτα, κεραμικά, λίθινα γλυπτά, ζωγραφικά έργα ανώνυμων καλλιτεχνών, μύθοι, παραμύθια και ποιήματα που επινοήθηκαν στόμα με στόμα και τραγούδια της Ρούμελης, του Μοριά και της Ηπείρου με εξυψωτικούς στίχους άγνωστων δημιουργών, προσπαθούν τούτες τις δύσκολες μέρες να εξυψώσουν την πεσμένη συλλογική μας συνείδηση.

Εθνική επέτειος, εορτασμοί 200 χρόνια μετά, αλλά και τέχνη μέσα από τις παραδόσεις μας που έρχεται για να γνωρίσει σε εμάς τους νεότερους την πραγματικότητα ώστε να ψηλαφίσουμε την Ελληνική Επανάσταση του 1821.

Λαϊκή τέχνη και κουλτούρα, ένας όρος που καλύπτει όλες τις μορφές εικαστικής έκφρασης που δημιουργούνται στο πλαίσιο του λαϊκού πολιτισμού. Οι ορισμοί μπορεί να ποικίλλουν, να μην μπαίνουν όρια και στεγανά, αλλά γενικά τα αντικείμενα έχουν κάποιου είδους πρακτική χρησιμότητα αντί να είναι αποκλειστικά διακοσμητικά. Οι δημιουργοί της λαϊκής τέχνης συνήθως εκπαιδεύονται σε μια λαϊκή παράδοση παρά στην «παράδοση» της τέχνης του πολιτισμού.

Συχνά μπορεί να βλέπουμε τα έργα να αλληλοκαλύπτονται ή να υπάρχει αμφισβητούμενος χώρος στην τέχνη της απλότητας και αμεσότητας, αλλά στις παραδοσιακές κοινωνίες η «εθνογραφική τέχνη» εξακολουθεί να δημιουργείται και ο όρος αυτός πλέον χρησιμοποιείται συνήθως αντί για τον όρο «λαϊκή τέχνη».

Οι λαϊκές τέχνες έχουν τις ρίζες τους και αντανακλούν την πολιτιστική ζωή μιας κοινότητας, ενός έθνους. Περιλαμβάνουν το σώμα του «εκφραστικού πολιτισμού» που σχετίζεται με τους τομείς της λαογραφίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η απτή λαϊκή τέχνη περιλαμβάνει αντικείμενα τα οποία ιστορικά δημιουργούνται και χρησιμοποιούνται σε μια παραδοσιακή κοινότητα.

Οι άυλες λαϊκές τέχνες περιλαμβάνουν μορφές όπως μουσική, χορούς και άλλες αφηγηματικές δομές. Κάθε μία από αυτές τις τέχνες, τόσο η απτή όσο και η άυλη, αναπτύχθηκαν αρχικά για να αντιμετωπίσουν πρακτικούς σκοπούς. Οταν όμως αυτός ο πρωταρχικός σκοπός έχει χαθεί ή ξεχαστεί ή επί του πρακτέου ίσως και να μην υπάρχει πλέον λόγος για περαιτέρω μετάδοση, τα αντικείμενα αυτά ή η ενέργειά τους έχουν διαπεραστεί, εξαπλωθεί και ριζώσει στην κοινότητα ή στο έθνος ολόκληρο στον χρόνο με νόημα πέρα από την αρχική πρακτικότητά τους.

Αυτές οι ζωτικές και συνεχώς αναζωογονητικές καλλιτεχνικές παραδόσεις διαμορφώνονται από αξίες και πρότυπα που μεταδίδονται από γενιά σε γενιά, συνήθως εντός της οικογένειας και της κοινότητας, μέσω μιας μορφής επίδειξης, συνομιλίας και πρακτικής.

Τα έργα της λαϊκής τέχνης περιλαμβάνουν αντικείμενα που βιώνονται μέσα από τις αισθήσεις. Τα απτά αντικείμενα μπορούν να κατασκευάζονται επανειλημμένα. Θεωρούνται έργα τέχνης λόγω της επιδέξιας τεχνικής εκτέλεσης μιας ήδη υπάρχουσας μορφής και σχεδίου την οποία βλέπουμε στην ακρίβεια της οπτικής φόρμας, στην επιφανειακή διακόσμηση ή την ομορφιά του τελικού προϊόντος. Ως λαϊκή τέχνη αυτά τα αντικείμενα μοιράζονται πολλά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τα διακρίνουν από άλλα υλικά αντικείμενα κουλτούρας.

Το κάθε αντικείμενο λαϊκής τέχνης μπορεί να δημιουργείται είτε από έναν τεχνίτη ή από ομάδα τεχνιτών που εργάζονται πάνω σε ένα καθιερωμένο πολιτιστικό πλαίσιο. Συχνά όλοι αυτοί έχουν αναγνωρίσιμο στιλ και μέθοδο για τη δημιουργία των κομματιών τους, επιτρέποντας στα προϊόντα τους να αναγνωρίζονται και να αποδίδονται σε μια «σχολή» ή τόπο.

Και ενώ ακολουθούνται όλοι οι κανόνες της παράδοσης -βάζοντας βέβαια ο κάθε καλλιτέχνης τις προσωπικές αισθητικές επιλογές και την τεχνική αρετή που διαθέτει-, η ατομική καινοτομία στη διαδικασία παραγωγής παίζει σημαντικό ρόλο στη συνέχιση αυτών των παραδοσιακών μορφών δημιουργίας.

Πολλοί σύγχρονοι τεχνίτες λαϊκής τέχνης είναι αυτοδίδακτοι και αποκτούν το δικό τους στιλ μέσα από την εργασία τους χωρίς επαγγελματική εκπαίδευση ή καθοδήγηση. Οπου οι παραδόσεις των λαών είναι «υγιείς», χωρίς περίεργες προσμίξεις και αναφορές, τα έργα διαφορετικών καλλιτεχνών είναι περισσότερο παρόμοια παρά διαφορετικά, είναι γενικά πιο ομοιόμορφα από «προσωπικά έργα».

Εάν δεν μπορούν να βρεθούν προηγούμενα έργα για κάποιο αντικείμενο που θα παρουσιαστεί ως έργο λαϊκής τέχνης, τότε αυτό το αντικείμενο μπορεί να είναι ακόμα ένα έργο τέχνης αλλά σίγουρα δεν θα είναι λαϊκή τέχνη.

Ολα τα αντικείμενα λαϊκής τέχνης παράγονται χειροποίητα σε μια εφάπαξ παραγωγική διαδικασία. Μόνο ένα αντικείμενο δημιουργείται κάθε φορά, είτε με το χέρι είτε με συνδυασμό μεθόδων χειρός και μηχανής. Ως αποτέλεσμα αυτής της μη μαζικής παραγωγής κάθε μεμονωμένο κομμάτι είναι μοναδικό και μπορεί να διαφοροποιηθεί από άλλα αντικείμενα του ίδιου τύπου.

Γιατί διαφοροποιούμε όμως τη λαϊκή τέχνη από την τέχνη; Αυτήν την εποχή από τις 6 Φεβρουαρίου και για σχεδόν έναν χρόνο, μέχρι τις 9 Ιανουαρίου 2022, το Μουσείο Καλών Τεχνών (MFA) στη Βοστόνη, ένας πρωτοποριακός χώρος με παγκόσμιες αναφορές, στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ παρουσιάζει μια ενδιαφέρουσα έκθεση με τίτλο «Collecting Stories: The Invention of Folk Art» (Συλλογή Ιστοριών: Η Εφεύρεση της Λαϊκής Τέχνης) με σκοπό να δώσει απαντήσεις σ’ αυτό το φαινομενικά απλό ερώτημα.

Αν και το μουσείο παραμένει εν μέρει κλειστό λόγω της πανδημίας Covid-19 και τώρα ανοίγει σταδιακά τις γκαλερί του με αυστηρούς κανόνες ξενάγησης, αυτή η έκθεση παρουσιάζει 59 έργα σε χαρτί και 20 γλυπτά από τη συλλογή Karolik της Αμερικανικής Λαϊκής Τέχνης του μουσείου.

O Maxim Karolik (1858-1963) ήταν Ρώσος μετανάστης που ήρθε στις ΗΠΑ το 1922. Υπήρξε τενόρος στη Μεγάλη Οπερα της Αγίας Πετρούπολης και μετανάστευσε μετά τη Ρωσική Επανάσταση στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Γνώρισε τη Martha Catharine Codman (1858-1948) -απόγονο μίας από τις πλουσιότερες οικογένειες της Βοστόνης στην Πολιτεία της Μασαχουσέτης- στην Ουάσινγκτον και παντρεύτηκαν το 1928 στη Γαλλική Ριβιέρα.

Εκανε χόμπι του τη συλλογή παλαιών αντικειμένων (αντίκες) της Αμερικής αλλά και έργων τέχνης, πολλές φορές με την καθοδήγηση του Μουσείου Καλών Τεχνών της Βοστόνης. Τη δεκαετία του 1940 ο Karolik υπερασπίστηκε με πάθος να συμπεριληφθεί η λαϊκή αμερικανική τέχνη στις μόνιμες συλλογές ενός καθιερωμένου μουσείου – ταράζοντας τα κρατούντα μέχρι τότε πρότυπα.

Οι επιμελητές του MFA στην αρχή αντιστάθηκαν στην ιδέα και, παρ' όλο που στο τέλος παραδέχτηκαν την αξία της λαϊκής τέχνης, παρέμειναν απρόθυμοι να την εμφανίσουν στις γκαλερί παράλληλα με τις άλλες συλλογές του μουσείου.

Στις μέρες μας όμως το μουσείο επαινεί τα οραματιστικά βήματα του Karolik -ο οποίος μάλιστα δώρισε ολόκληρη τη συλλογή του στο μουσείο- για τη διαφοροποίηση της συλλογής του MFA ώστε να γίνει πιο περιεκτική.

Η έκθεση αυτή σήμερα στις μεγάλες αίθουσες αφηγείται την ιστορία και την εξέλιξη του όρου λαϊκή τέχνη, μια πολιτιστική κατασκευή που καθιερώθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα από καλλιτέχνες, συλλέκτες και επιμελητές οι οποίοι αναζήτησαν τις ρίζες αυτής της ξεχωριστής αμερικανικής τέχνης.

Τα αντικείμενα που παρουσιάζονται είναι εμβληματικά αυτού που λέγεται λαϊκή τέχνη: έργα που προσφέρουν εικόνα για την καθημερινή αμερικανική ζωή από ζωγράφους, χομπίστες και εξειδικευμένους τεχνίτες χωρίς επίσημη εκπαίδευση στις τέχνες.

Οι πίνακες ζωγραφικής σε βελούδο, ακουαρέλες, σχέδια σμιλευμένα σε μάρμαροσκόνη, πορτρέτα και ξυλόγλυπτα είναι φτιαγμένα από δημιουργούς που εργάζονται έξω από τους παραδοσιακούς κανόνες τέχνης, απαλλαγμένοι από τους αυστηρούς κανόνες της ακαδημαϊκής εκπαίδευσης. Ωθούνται από το εμπόριο, τη βιοτεχνία, τις ανάγκες της κοινότητας, τον δημιουργικό οίστρο του καλλιτέχνη ή ακόμα και για την επιβεβαίωση της ταυτότητάς τους.

Η υποστήριξη του Karolik για την «τέχνη του λαού» εξακολουθούσε να αντικατοπτρίζει βέβαια κάποιες από τις προκαταλήψεις της εποχής του -συμπεριλαμβανομένου του έργου Αφροαμερικανών ή Λατινοαμερικανών για παράδειγμα-, όμως η έκθεση σήμερα διερευνά πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε και να ορίσουμε καλύτερα όλους αυτούς τους τύπους λαϊκής τέχνης συνολικά και χωρίς εξαιρέσεις, με τρόπο που ταιριάζει καλύτερα στις ανάγκες, τις επιθυμίες και τις αξίες του κοινού σήμερα.

Διερευνάται έτσι πώς μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα και να προβάλουμε όλα αυτά τα έργα τέχνης που έχουν ιστορικά χαρακτηριστεί ως λαϊκή τέχνη, ώστε να αντιμετωπιστούν κρίσιμα θέματα στην αμερικανική ζωή και τη δημιουργία σύγχρονων συλλογικών αμερικανικών ταυτοτήτων.

Η λαϊκή τέχνη είναι από και για τους ανθρώπους. Ολα τα άτομα, σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου, φέρουν στο DNA τους τον λαϊκό πολιτισμό σε καθαρά τοπικό ή εθνικό επίπεδο. Αποτυπώνονται έτσι με ακρίβεια και ταξινομούνται όλα όσα ένας λαός κατά παράδοση λέει, ενεργεί και πράττει σε συλλογικό επίπεδο ψυχικής και κοινωνικής ζωής.

Παραμένοντας όμως ζωντανά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του λαϊκού βίου, συμπεριλαμβανομένης της κοινωνικής τάξης, της οικονομικής κατάστασης, του πολιτισμού, της καθημερινότητας στην κοινότητα, της εθνικότητας, του φύλου και της θρησκείας.

📍 «Collecting Stories: The Invention of Folk Art», Μουσείο Καλών Τεχνών (MFA), Βοστόνη. Μέχρι 9 Ιανουαρίου 2022

📍 Μένουμε σπίτι, μένουμε ασφαλείς! Λόγω της πανδημίας ξεναγούμαστε και απολαμβάνουμε διαδικτυακά εκθέσεις και συλλογές στο μουσείο εδώ και στην κεντρική σελίδα του μουσείου με καθημερινές προσφορές για ξεναγήσεις.