«Ενεργειακές αυτόνομες κοινότητες: είναι το μέλλον!»

Πώς θα μας φαινόταν αν υπήρχαν αυτόνομες και ανεξάρτητες ενεργειακές κοινότητες; Να είχε, για παράδειγμα, η κάθε γειτονιά τη δυνατότητα να παράγει το δικό της ρεύμα, αξιοποιώντας καθαρές μορφές ενέργειας; Πώς θα μας ακουγόταν ο όρος «ενεργειακή δημοκρατία»;

Προσωπικά, αρχικά με τρομάζει και μετά με τρομάζει περισσότερο ως κάτι βαθιά επαναστατικό και -Παναγιά μου, βάλε το χέρι σου!- πράγματι είναι επαναστατικό, και η Παναγιά καμία σχέση δεν έχει. Εχει όμως ο πολίτης. Και έχουν και ανώτερες έννοιες όπως η αλληλέγγυα οικονομία, η ενεργός συμμετοχή, η προστασία του περιβάλλοντος, η αξιοποίηση καθαρών μορφών ενέργειας. Στην Ελλάδα ο ΣΥΡΙΖΑ τις στήριξε με νόμο, που η Ν.Δ. πλέον τον άλλαξε.

Ολα αυτά μας τα εξηγεί ο Χρήστος Βρεττός. Ενα πολύ νέο παιδί, πολύ μορφωμένο και με ενεργό δράση από πολύ νωρίς. Μέσω της Εlectra Energy Cooperative (ΚΟΙΝΣΕΠ) με την οποία συνεργάζεται, προωθεί τη συμμετοχή των πολιτών στην παραγωγή καθαρής ενέργειας, στοχεύοντας ιδιαίτερα στη δημιουργία ενεργειακών κοινοτήτων στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια.

Παράλληλα, κάνει το μεταπτυχιακό του πάνω στην κοινωνική περιβαλλοντολογία στη Στοκχόλμη. Εχει συμμετάσχει σε διάφορα διεπιστημονικά ερευνητικά προγράμματα (Αγγλία, Σουηδία, νησιά Γκαλαπάγκος, Ελλάδα και στον περουβιανό Αμαζόνιο), εξετάζοντας τις συνδέσεις ανάμεσα σε ποικίλα περιβαλλοντικά και κοινωνικά συστήματα.

Και σαν να μην φτάνουν όλα τούτα, έχει συνιδρύσει και τη διαδικτυακή πλατφόρμα «The Climate Collective», συλλέγοντας προσωπικές ιστορίες για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής από ολόκληρο τον κόσμο.

● Το ζήτημα του περιβάλλοντος, ενώ είχε αρχίσει παγκοσμίως να αναδεικνύεται και από τους πολίτες και όχι μόνο από τους επιστήμονες (οι οποίοι μιλούν για μη αναστρέψιμη καταστροφή χρόνια τώρα), με την πανδημία έχει χαθεί σχεδόν από τον δημόσιο διάλογο, με τα πλαστικά να αυξάνονται διαρκώς (μάσκες, γάντια μιας χρήσης, χημικά σκευάσματα). Ως νέο παιδί πώς σε κάνει να νιώθεις αυτό;

Η σημερινή κυβέρνηση, όντας μια (πολύ) δεξιά κυβέρνηση, νομίζω μας εξέπληξε όλους με το πώς εισήγαγε το περιβάλλον και την κλιματική κρίση στον δημόσιο διάλογο.

Ανταποκρινόμενη στα παγκόσμια και εγχώρια τεκταινόμενα (πυρκαγιές στην Αυστραλία, ένας εξαφανιζόμενος Αμαζόνιος, ακραία, πολύνεκρα καιρικά φαινόμενα στην Ελλάδα), καθώς και στις πολιτικές προεκτάσεις αυτών (παγκόσμια κινήματα όπως το Extinction Rebellion και Fridays for Future), αφουγκράστηκε τον παλμό της στιγμής και ξεκίνησε σε θεσμικό επίπεδο αυτή τη συζήτηση και στην Ελλάδα. Πριν -και είναι πολύ σημαντικό αυτό- από την κοινοβουλευτική Αριστερά.

Ανάμεσα στην περιβαλλοντική ρητορική και στην πράξη, υπάρχει ένα γιγαντιαίο χάσμα γεμάτο αγωγούς ορυκτού αερίου Eastmed-Poseidon, άνευ όρων επιδοτήσεις προς τα πετρέλαια του Πρίνου και τις αεροπορικές, αποικιοκρατικές συμβάσεις με εταιρείες χρυσού, κ.λπ. Το εν λόγω χάσμα, ή αλλιώς greenwashing, δεν αφορά μόνο την ελληνική κυβέρνηση, αλλά αποτελεί ένα διάχυτο παγκόσμιο ζήτημα.

Από τους χειρότερους ουραγούς της περιβαλλοντικής πολιτικής (ΗΠΑ, Βραζιλία, Αυστραλία) μέχρι τους -φαινομενικά- πρωτοστάτες (Νορβηγία, Καναδάς, Ολλανδία, Γερμανία), οι κυβερνήσεις συνεχίζουν να επιδοτούν άνευ όρων τις πιο βρόμικες βιομηχανίες (αυτοκίνητα, αεροπλάνα, όπλα, βιομηχανική κτηνοτροφία κ.λπ.).

Ως νέος λοιπόν εξοργίζομαι που το μοναδικό παράθυρο ευκαιρίας του κορονοϊού για να αναδιαμορφώσουμε ριζικά το οικονομικό μας μοντέλο αναλώθηκε στη soft-ρητορική του #BuildBackBetter από τη διεθνή κοινότητα, που στην πράξη μεταφράζεται απλώς σε νέες, πιο «έξυπνες» μορφές κοινωνικού και περιβαλλοντικού εξτρακτιβισμού.

● Ως επιστήμων;

Οπως λέει συχνά η Γκρέτα, δεν έχω κάτι καινούργιο να προσθέσω στη συζήτηση. Απλώς ακούστε τους επιστήμονες. Χρειαζόμαστε μια άμεση, ριζική μεταστροφή σε οικονομίες μηδενικού ισοζυγίου άνθρακα. Οχι το 2050! Οχι με 80 αστερίσκους! Αμεσα. Και με την αμεσοδημοκρατική συμμετοχή των πολιτών. Κάτι που ενέχει βαθιές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές αλλαγές. Αυτή τη συζήτηση θα έπρεπε να κάνουμε τώρα.

● Ανθρωπόκαινος: η γεωλογική εποχή του ανθρώπου. Σε αυτή τη γεω-λογική εποχή, πού βρίσκεται η λογική;

Η ίδια η λέξη «ανθρωπόκαινος» είναι ά-λογη. Η κλιματική κρίση και οι ακραίες, αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες που βιώνουμε σήμερα είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με ένα κοινωνικο-οικονομικό μοντέλο που τοποθετεί τον άνθρωπο (κατά βάση τον λευκό, στρέιτ άντρα) ως κυρίαρχο των «άλλων». Η «Ανθρωπόκαινος» τοποθετεί τον άνθρωπο πάλι στο κέντρο της ιστορίας, ενώ ταυτόχρονα εξισώνει την ευθύνη για την κλιματική κρίση ως προϊόν ολόκληρης της ανθρωπότητας.

Τη στιγμή που ο ΟΗΕ καταδεικνύει πως μερικές εκατοντάδες άνθρωποι ευθύνονται για τις διπλάσιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου απ' ό,τι 3,5 δισ. άνθρωποι (το 50% των πιο φτωχών του πλανήτη)!

Προτιμώ τον όρο του Τζέισον Μουρ, «Καπιταλόκαινος». Ή της Ντόνα Χαραγουέι, που χρησιμοποιεί τον όρο «Chthulucene» (ή «Χθουλόκαινος» όπως τον μετέφρασε και πειραματίστηκε στην πράξη μαζί του η επιμελήτρια Νάντια Αργυροπούλου). Ο πρώτος όρος μάς ωθεί να κατονομάσουμε τη ρίζα του προβλήματος.

Ο δεύτερος μας καλεί να σκεφτούμε λύσεις μέσω νέων συμπράξεων, συνεργειών, συνδέσεων... Τώρα, στον ενεργειακό τομέα όπου και εργάζομαι, το πρόβλημα είναι το συγκεντρωτικό/ολιγαρχικό μοντέλο ιδιοκτησίας και η πεισματική εμμονή στα ορυκτά καύσιμα. Μια λύση είναι οι ενεργειακές κοινότητες. Πρόκειται για συνεταιριστικά σχήματα για τη συλλογική παραγωγή καθαρής ενέργειας από πολίτες, μικρομεσαίες επιχειρήσεις, δήμους και ΟΤΑ.

● Γιατί είναι σημαντικές οι ενεργειακές κοινότητες;

Διότι δίνουν τη δύναμη στους πολίτες να πάρουν την ενέργεια στα χέρια τους. Είτε για να την πουλήσουν στο δίκτυο, είτε για ιδιοκατανάλωση, είτε για ηλεκτροκίνηση, αποθήκευση ή εξοικονόμηση ενέργειας, οι ενεργειακές κοινότητες εκδημοκρατίζουν ένα μέχρι πρότινος συγκεντρωτικό και κερδοσκοπικό σύστημα.

Μέσω του νόμου 4513/2018 (επί ΣΥΡΙΖΑ), οι ενεργειακές κοινότητες αναγνωρίζονται θεσμικά ως κομμάτι της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και ως βασικό εργαλείο για την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας.

Οι ενεργειακές κοινότητες μπορούν επίσης να αυξήσουν ριζικά την αποδοχή του κοινού προς τις ΑΠΕ, καθώς τα έργα τους σχεδιάζονται με αμεσοδημοκρατικές και συμπεριληπτικές διαδικασίες, με τα οφέλη να διοχετεύονται στην τοπική κοινότητα.

● Πώς μπορούν να χρηματοδοτηθούν;

Η χρηματοδότηση είναι πιο περίπλοκο ζήτημα. Η προηγούμενη κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ θέσπισε έναν αρκετά προοδευτικό νόμο για τις ενεργειακές κοινότητες, χωρίς όμως να προβλέπει κάποιο θεσμικό χρηματοδοτικό εργαλείο υποστήριξης. Ελλείψει τέτοιου εργαλείου μέχρι και σήμερα οι ενεργειακές κοινότητες βασίζονται κατά βάση σε ιδιο-κεφάλαια και σε καινοτόμες crowd-investment πλατφόρμες όπως την Genervest.

Πρέπει να θεσπιστεί κάποιο θεσμικό εργαλείο ώστε να εξασφαλιστεί η μακροπρόθεσμη οικονομική βιωσιμότητα των ενεργειακών κοινοτήτων. Ενα παράδειγμα θα ήταν το Δημόσιο να λειτουργεί ως εγγυητής μέσω της Αναπτυξιακής Τράπεζας, ώστε οι ενεργειακές κοινότητες να μπορούν να δανείζονται από παραδοσιακές τράπεζες.

● Η Ν.Δ. άλλαξε τον νόμο. Τι ακριβώς σημαίνει αυτό;

Η κυβέρνηση Ν.Δ. τον περασμένο Δεκέμβριο ουσιαστικά εξίσωσε τις ενεργειακές κοινότητες με τους μεγαλοεπενδυτές στις ΑΠΕ, ορίζοντας πως από το 2022 όλες οι ενεργειακές κοινότητες θα πρέπει να περνάνε από διαγωνισμούς, μαζί με τους υπόλοιπους παράγοντες της αγοράς, ώστε να εξασφαλίσουν όρους σύνδεσης στο δίκτυο.

Κατόπιν σφοδρής πίεσης από περιβαλλοντικές οργανώσεις, η νομοθεσία επανεξετάζεται και η πρόταση τώρα είναι οι ενεργειακές κοινότητες που πληρούν ορισμένα κριτήρια (π.χ. μια ρήτρα στον αριθμό των φυσικών προσώπων/μελών) να εξαιρούνται από τους διαγωνισμούς.

Αυτό εν μέρει είναι σωστό, καθώς τον θεσμό των ενεργειακών κοινοτήτων έχουν σε μεγάλο βαθμό καταχραστεί ιδιώτες επενδυτές, που ιδρύουν ψεύτικες ενεργειακές κοινότητες ώστε να καρπωθούν τα σχετικά οφέλη (καλύτεροι όροι σύνδεσης κ.λπ.). Οπότε ορισμένες τέτοιες ρήτρες, αν τεθούν τελικά, μπορεί να εξασφαλίσουν τη φερεγγυότητα του θεσμού.

● «Χτίζοντας μια ενεργειακή κοινότητα στην Αθήνα»... ένα δικό σας πρότζεκτ!

Ο ΥΠΕΡΙΩΝ είναι μια ενεργειακή κοινότητα με βάση την ηλιακή ενέργεια, στην Αθήνα. Είμαστε 30 ετερόκλητοι άνθρωποι, που μας ενώνει μια κοινή επιθυμία να συμμετάσχουμε ενεργά στη μετάβαση σε ένα πιο δημοκρατικό, δίκαιο και καθαρό ενεργειακό σύστημα. Το πρώτο μας έργο θα είναι ένα ηλιακό πάρκο 60kw στη Θήβα, μέσω του οποίου θα καλύψουμε τις ενεργειακές μας ανάγκες.

Φυσικά, σκοπεύουμε σταδιακά να επεκταθούμε και σε άλλες δραστηριότητες (όπως στην ηλεκτροκίνηση ή στην εξοικονόμηση ενέργειας) και να πειραματιστούμε με νέες τεχνολογίες (έξυπνους μετρητές και αποθήκευση).

Η κοινωνική συμπερίληψη αποτελεί βασικό γνώμονα λειτουργίας για εμάς, γι’ αυτό σταδιακά θέλουμε να παρέχουμε και δωρεάν ενέργεια σε ενεργειακά φτωχά νοικοκυριά στην Αθήνα. Το σίγουρο είναι πως οι ενεργειακές κοινότητες μπορούν να αποτελέσουν κύτταρα ενός νέου ενεργειακού συστήματος που τοποθετεί την κοινωνική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα πριν από το ατομικό κέρδος.

● Σπούδασες κοινωνική περιβαλλοντολογία. Στην Ελλάδα, αν πεις τον τίτλο σου, θα σου πουν μάλλον «παιδάκι μου, χάθηκαν οι Νομικές ή έστω μια Φιλολογία;». Και όχι μόνο σπούδασες αυτό το περίεργο πράμα, αλλά ετοιμάζεις και πρακτικά (όχι μόνο θεωρητικά) εργαλεία ώστε να μετάσχουν και άλλοι στη λογική της ενεργειακής ανεξαρτησίας. Πώς και κινήθηκες προς αυτό το αντικείμενο μελέτης και έρευνας;

Γιατί αυτός ο ανερχόμενος ερευνητικός κλάδος έρχεται να μας υπενθυμίσει μια βασική φιλοσοφία που έχουμε ξεχάσει: είμαστε άρρηκτα συνδεδεμένοι και εξαρτημένοι από το περιβάλλον στο οποίο ζούμε.

Από τον Covid-19 και τα τροπικά δάση που καίγονται για να τρώμε κρέας και φοινικέλαιο, μέχρι τα παιδιά-σκλάβους της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό που σκάβουν σπάνια μέταλλα για τα κινητά μας, πρέπει να επαναγειωθούμε και να επανεξετάσουμε τις πολύπλοκες και ποικιλόμορφες συνδέσεις του κοινωνικο-περιβαλλοντικού ιστού στον οποίο ζούμε.

● Γιατί επέστρεψες στην Ελλάδα; Είμαστε ως χώρα, στο συγκεκριμένο πεδίο πάντα, στο ίδιο επίπεδο με τις άλλες χώρες; Τι αλλαγές και προς τα πού πρέπει να γίνουν;

Οντας ιστορικά μια ημι-περιφέρεια του καπιταλιστικού κέντρου της Ευρώπης, πιστεύω πως η Ελλάδα έχει ταυτόχρονα τρομερές προοπτικές για αυθεντικά κοινωνικά-περιβαλλοντικά κινήματα οργανωμένα από τα κάτω. Αλλά και για λούμπεν στοιχεία ταυτόχρονα, για ένα κράτος-λαβύρινθο του Κάφκα και αποικιοκρατικές σχέσεις εξουσίας από το κέντρο προς την περιφέρεια.

Πρόσθεσε όλα αυτά μαζί με το ότι βρισκόμαστε στο χείλος της ενεργειακής μετάβασης και θα καταλήξεις πως είμαστε μέσα σε ένα καζάνι που βράζει και είναι στο χέρι μας να κατευθύνουμε το μέλλον προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση.

● Μήπως παραείναι επαναστατικά όλα τούτα; Ακούς εκεί: ενεργειακή αυτονομία!

Δεν τα λες και επαναστατικά όλα αυτά. Τα αυξανόμενα ακραία καιρικά φαινόμενα λόγω της κλιματικής κρίσης καθιστούν την ενεργειακή αυτονομία ζωτικής σημασίας! Δες την Αυστραλία, όπου μετά τις πυρκαγιές του 2019-20 οι γειτονιές με μικρο-ενεργειακά συστήματα και μπαταρίες κατάφεραν να ανακάμψουν πολύ πιο άμεσα από τις κοινότητες που βασίζονταν στο (προσωρινά κατεστραμμένο) κεντρικό δίκτυο.

Οι κίνδυνοι της κλιματικής αλλαγής, η ανάγκη των καταναλωτών για μεγαλύτερη ευελιξία στην αγορά της ενέργειας, μια πιο πολιτικοποιημένη νέα γενιά που παλεύει για ένα μέλλον καθαρής ενέργειας, καθώς και η ραγδαία μείωση στις τιμές των αυτόνομων συστημάτων (φωτοβολταϊκά/μπαταρίες), όλα συγκλίνουν προς μία κατεύθυνση: ένα νέο ενεργειακό σύστημα. Ενα σύστημα 100% βασισμένο στις ΑΠΕ και με σημαντική συμμετοχή από πολίτες και κοινότητες.

● Ηδη γίνεται πολύς λόγος και για ενεργειακή δημοκρατία... Πιστεύεις ότι θα είναι το διακύβευμα του μέλλοντος και μάλιστα του κοντινού; Είναι κοινωνικό ζήτημα ή είναι καθαρά θέμα πολιτικής βούλησης, οπότε μπορεί να μην υπάρξει ποτέ καν ως διακύβευμα;

Το μέλλον είναι τώρα. Στη Γερμανία, το 2016, το 42% της εγκατεστημένης ισχύος ΑΠΕ ανήκε σε πολίτες! Η REScoop.eu, η ευρωπαϊκή ομοσπονδία ενεργειακών συνεταιρισμών, απαριθμεί 1.900 συνεταιρισμούς-μέλη, αντιπροσωπεύοντας 1.250.000 Ευρωπαίους πολίτες. Ερευνες δείχνουν πως το 50% όλων των Ευρωπαίων πολιτών θα μπορούσαν να παράγουν τη δική τους ενέργεια μέχρι το 2050, καλύπτοντας έτσι το 45% της συνολικής ζήτησης ηλεκτρισμού σε όλη την ήπειρο.

Φυσικά και είναι επιτακτικό ζήτημα να επέμβει η πολιτεία και να τις στηρίξει θεσμικά (με πληροφόρηση, τεχνική υποστήριξη και χρηματοδοτικά εργαλεία), επομένως ναι, είναι πολιτικό ζήτημα. Αλλά είναι σίγουρα και θέμα κοινωνικής βούλησης. Για ποικίλους λόγους, πολλά άτομα πλέον δεν αρκούνται στον ρόλο του παθητικού καταναλωτή και διερευνούν τρόπους για να συμμετάσχουν ενεργά στο ενεργειακό σύστημα (prosumerism).

Οι ενεργειακές κοινότητες, όπως και άλλα παρόμοια εγχειρήματα, αποτελούν άλλωστε μια αφορμή για να γειωθούμε (ξανά) με τις κοινότητες, τις γειτονιές και γενικότερα με τα άτομα γύρω μας.