Η Λούνα και η Ρόζα

Στις 18 Μαΐου η Λούνα Ρέγες, μια Ισπανίδα εθελόντρια του Ερυθρού Σταυρού, αγκάλιασε έναν Σενεγαλέζο πρόσφυγα που μόλις είχε μπει στον θύλακα Θέουτα της Ισπανίας στη Βόρεια Αφρική. Οταν το βίντεο ανέβηκε στα κοινωνικά μέσα, η Λούνα στοχοποιήθηκε με λόγια μίσους, σεξιστικά, κακοποιητικά (https://www.timesnownews.com/the-buzz/article/spanish-volunteer-abused-online-for-hugging-senegalese-migrant-after-photo-goes-viral/760414).

Η Λούνα δεν πτοήθηκε. Περιέγραψε την αγκαλιά σαν «το πιο φυσιολογικό πράγμα στον κόσμο». Δεν ήξερε το όνομά του, αλλά είδε ότι ήταν εξαντλημένος και του έδωσε λίγο νερό. «Εκλαιγε, άπλωσα το χέρι μου και με αγκάλιασε… Κόλλησε πάνω μου. Αυτή η αγκαλιά τον έσωσε». «Δεν θα επιτρέψουμε να κερδίσει το μίσος», δήλωσε η Rita Maestre, δημοτική σύμβουλος στη Μαδρίτη. «Εμείς που θεωρούμε αυτό το αγκάλιασμα σύμβολο των καλύτερων της χώρας μας είμαστε περισσότεροι από τους άλλους». Για τη Nadia Calvino, υπουργό Οικονομίας, η Λούνα αντιπροσωπεύει τις καλύτερες αξίες της κοινωνίας, για τη Yolanda Díaz, υπουργό Εργασίας, αποτελεί σύμβολο ελπίδας και αλληλεγγύης.

Αλλά η ισπανική κυβέρνηση έστειλε πίσω στο Μαρόκο περίπου 5.500 πρόσφυγες που είχαν περάσει στη Θέουτα. Δεν ήταν η μόνη. Ευρωπαϊκά κράτη έκαναν 40.000 επαναπροωθήσεις το 2020 με πιθανούς 2.000 θανάτους προσφύγων. Η Ελλάδα έκανε 6.230 επαναπροωθήσεις, σύμφωνα με το Border Violence Monitoring Network, ένα δίκτυο 13 ΜΚΟ. Προσφεύγει τον Απρίλιο στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, υποστηρίζοντας ότι η Αθήνα εγκατέλειψε δεκάδες μετανάστες σε σωσίβιες σχεδίες στη θάλασσα, ορισμένοι των οποίων είχαν ξυλοκοπηθεί.

Ο Μαργαρίτης Σχοινάς, επίτροπος για τον Ευρωπαϊκό Τρόπο Ζωής ‒και τη σκοτεινή του πλευρά, θα πρόσθετα‒ δήλωσε ότι η Frontex, που κάνει τις επαναπροωθήσεις, απέρριψε τις κατηγορίες (https://www.theguardian.com/global-development/2021/may/05/revealed-2000-refugee-deaths-linked-to-eu-pushbacks).

Η αναγνώριση του προσώπου, η αγκαλιά, το νερό. Αυτά τα τόσο απλά και ταπεινά, τα πιο «φυσιολογικά» πράγματα, είναι και τα πιο σημαντικά. Αυτά μας κάνουν ανθρώπους.

Το πρόσωπο

Ο άλλος παρουσιάζεται στον κόσμο και σε μένα μέσα από το πρόσωπό του. Το πρόσωπο ενώνει τον λόγο με το βλέμμα, το ομιλείν με το οράν, φτιάχνοντας τη μοναδικότητα καθενός, όπως γράφει ο μεγάλος φιλόσοφος Εμμανουήλ Λεβινάς. Η προσωπικότητα συμπυκνώνεται στο πρόσωπο, το «παράθυρο στην ψυχή». Το πρόσωπό μου είναι διαρκώς στραμμένο προς τον κόσμο. Βλέπω το πρόσωπο του άλλου, ποτέ το δικό μου, παρά μόνο στον καθρέφτη – με το μόνιμο ρίσκο να πέσω στη σαγήνη του Νάρκισσου.

Ο άλλος όπως και εγώ βρίσκεται στο πρόσωπο. Το πρωταρχικό ηθικό γεγονός τελείται όταν ο άλλος στρέφεται σε μένα και μου απευθύνει ένα άμεσο, συγκεκριμένο και προσωπικό αίτημα. Τότε γίνεται γείτονας και πλησίον μου, παραμένοντας ταυτόχρονα ξένος και παράξενος.

Οταν βρίσκομαι πρόσωπο με πρόσωπο, είμαι αμετάκλητα και μοναδικά υπεύθυνος για τον άλλο που με αντικρίζει. Η σχέση είναι ασύμμετρη. Ο άλλος απευθύνει το αίτημα σε μένα και μόνο σε μένα. Η κεντρική μορφή της εξάρτησης από τον άλλο εμφανίζεται όταν συναντήσω πρόσωπο που υποφέρει. Οταν μου πει «Δώσε μου νερό και σπίτι», «Προστάτεψέ με».

Η κατάφαση στο αίτημα, το καλωσόρισμα του άλλου, ούτε υπακούει σε καθολικούς ηθικούς κανόνες ούτε αποτελεί απλή συμμόρφωση με εθνικούς ή διεθνείς νόμους. Το πρωτογενές ηθικό συμβάν τελείται στην υπαρξιακή και βιωματική συνάντηση με τον άλλο, στο αίτημά του και την απάντησή μου. Ολοι οι ηθικοί και νομικοί κώδικες χτίζονται πάνω του. Χωρίς αυτή την αρχέγονη στροφή προς τον άλλο, που είναι το βασικό συστατικό της ύπαρξής μου, δεν θα είχαμε ούτε ηθική ούτε νόμο.

Το αίτημα προστασίας και ασύλου κινητοποιείται μόνο αν μπει ο πρόσφυγας στα κυρίαρχα νερά του κράτους, αν φτάσει στον συνοριακό σταθμό. Εκεί δείχνει το πρόσωπό του και αμέσως κινείται η ηθική υποχρέωση. Γι’ αυτό η Frontex και το λιμενικό αστυνομεύουν τη συνοριακή γραμμή, το ηθικό κατ’ αρχάς όριο που μετά έγινε νομικό. Αν το περάσει ο πρόσφυγας, κινητοποιεί τη δύναμη του προσώπου που υποφέρει. Τα κράτη αποστρέφουν τα μάτια τους, δεν αφήνουν το πρόσωπο του πρόσφυγα να εμφανιστεί, το(ν) στέλνουν πίσω. Ο ευρωπαϊκός τρόπος στηρίζεται στην αποστροφή του προσώπου.

Αγκαλιά

Η Λούνα βλέπει το πρόσωπο του άλλου που υποφέρει. Χωρίς να σκεφτεί, απλώνει το χέρι. Η πιο απλή, η πιο φυσιολογική χειρονομία. Αλλά ταυτόχρονα και η πιο δύσκολη σε μια εποχή που μας είπαν να μην ακουμπάμε τους άλλους, να κρύβουμε το πρόσωπο πίσω από μάσκες και μαντίλια. Εγραφα πρόσφατα: «Η αφή με συνδέει με τον κόσμο και με τους άλλους. Το άγγιγμα (Μη μου άπτου) και η μάσκα στο πρόσωπο (που δεν επιτρέπει την αναγνώριση του άλλου) είναι οι δυο νόμοι τον καιρό της πανδημίας» (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/292473_mi-moy-aptoy).

Αλλά η ανθρώπινη ύπαρξη και η επικοινωνία προϋποθέτουν αυτές τις δύο μορφές αναγνώρισης. Η αφή είναι επαφή. Μαζί με την αναγνώριση του προσώπου θεμελιώνει τη συνείδηση και την αυτοσυνειδησία. Αγγίζω σημαίνει υπάρχω και συν-υπάρχω με τον άλλο. Στο άγγιγμα του άλλου και στο πρόσωπό του αναγνωρίζω την ιδιαιτερότητά του και τη μοναδικότητά μου. Ακουμπώντας, αγκαλιάζοντας, φιλώντας, γίνομαι άνθρωπος.

Νερό

Ταυτόχρονα, αυτό το φυσιολογικό και ανθρώπινο άγγιγμα ανοίγεται στο υπερβατικό και το θεϊκό. Γράφει η «Γένεσις»: «Οταν διώχτηκαν από το σπίτι του Αβραάμ, η Χάγκαρ και ο Ισμαήλ [ο προπάτορας του Ισλάμ] περιπλανήθηκαν στην έρημο. Οταν τελείωσε το νερό τους, ο Θεός άνοιξε τα μάτια της Χάγκαρ που είδε ένα πηγάδι και έδωσε νερό στο γιο της που πέθαινε. Αλλά οι άγγελοι που ξέρουν το μέλλον και τον νόμο διαμαρτυρήθηκαν. “Θα δείξεις που έχει νερό σε κάποιον που θα κάνει το Ισραήλ να υποφέρει;” “Τι σημασία έχει το τέλος της ιστορίας;” απάντησε ο Θεός. “Τους κρίνω όλους για το τι είναι αυτήν τη στιγμή και όχι για το τι θα γίνουν στο μέλλον”». Η Λούνα έδωσε αγκαλιά και ύδωρ. Ενώνοντας την αφή με το ζωοδόχο νερό, έδειξε πως η θνητή μας ύπαρξη μεταφέρει μέσα της την αθανασία.

Στις 12 Μαΐου τα ξημερώματα, η Βρετανική Υπηρεσία Μετανάστευσης συνέλαβε στη Γλασκόβη δύο πρόσφυγες εκτελώντας εντολή απέλασης. Γρήγορα 200 κάτοικοι μαζεύτηκαν και απέκλεισαν το φορτηγάκι της υπηρεσίας, τραγουδώντας «Είναι γείτονές μας, αφήστε τους να φύγουν». Μια γυναίκα ξάπλωσε μπροστά στις ρόδες για να το σταματήσει. Μετά από αρκετές ώρες παρενέβη η αστυνομία και απελευθέρωσε τους δύο μετανάστες.

Οι μαζεμένοι γείτονες πανηγύρισαν φωνάζοντας «Οι πρόσφυγες είναι ευπρόσδεκτοι εδώ». «Αποτελεί νίκη της κοινότητας», δήλωσε η ακτιβίστρια Ρόζα Σαλίχ. «Είναι μια επανάσταση αλληλεγγύης προς αυτούς που οι άλλοι εγκατέλειψαν» (https://www.theguardian.com/uk-news/2021/may/13/glasgow-residents-surround-and-block-immigration-van-from-leaving-street).

Η Λούνα και η Ρόζα. Προσωπική ηθική και συλλογική αλληλεγγύη, δώρο στον άλλο και επιμέλεια εαυτού. Ενα πρόσωπο, ένα αγκάλιασμα, ένα μπουκαλάκι νερό. Αυτά τα λίγα, τα ταπεινά, τα ασήμαντα, σώζουν ακόμη τον κόσμο.

* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος Νίκος Πουλαντζάς