«Ο Ρήγας εντάχθηκε με ενθουσιασμό στο ρεύμα του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού»

Με μια φρέσκια ματιά στο έργο του Ρήγα Βελεστινλή ο Δημήτρης Ψαρράς δείχνει ότι αυτό εντάσσεται σ’ ένα ευρωπαϊκό πνευματικό πλαίσιο που εμπνέεται από τις ριζοσπαστικές και επαναστατικές ιδέες των Εγκυκλοπαιδιστών και του Διαφωτισμού και βρίσκεται απέναντι στον σκοταδισμό και τη συντηρητική παράδοση της Ορθοδοξίας.

• Εμβληματικές εκφράσεις του Ρήγα, όπως το «καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή» ή το «ελευθερία ή θάνατος» δεν αποτελούν δικές του εμπνεύσεις, όπως θέλει η εθνική μας μυθολογία, αλλά εντάσσονται σ’ ένα ευρύτερο πνευματικό πλαίσιο που ορίζεται από τις μεγάλες επαναστάσεις του 18ου αιώνα. Πώς το σχολιάζεις;

Η γενεαλογία και η διαδρομή αυτών των εμβληματικών φράσεων αποτελούν τον πυρήνα του βιβλίου. Ειδικά η φράση «Καλλιό ’ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή» ανήκει στον σπουδαίο Αγγλο συγγραφέα Τζόζεφ Αντισον, ο οποίος την περιλαμβάνει στο θεατρικό έργο του για τον Κάτωνα που εκδόθηκε το 1712. Αλλά προτού την πάρει ο Ρήγας και την αποδώσει μ’ αυτόν τον θαυμάσιο τρόπο στα ελληνικά, η φράση είχε χρησιμοποιηθεί ως σύνθημα από τους επαναστάτες σε πολλές χώρες.

Αυτό το γεγονός δεν μειώνει καθόλου την αξία της μέσα στον «Θούριο». Αντίθετα, την εποχή του Ρήγα, οι πιο σπουδαίοι λόγιοι και οι πιο γενναίοι επαναστάτες αναζητούσαν ιδέες, σκέψεις και πρότυπα σε ομοϊδεάτες τους άλλων χωρών και τα μετέφεραν στον δικό τους τόπο. Η αποκάλυψη της καταγωγής αυτών των φράσεων έχει δηλαδή τη χρησιμότητα να μας εξηγεί τον τρόπο που οι ριζοσπαστικές ιδέες μεταφέρονταν από τόπο σε τόπο, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν βέβαια οι σημερινές δυνατότητες επικοινωνίας.

• Περιγράφεις στο βιβλίο σου έναν διχασμό των ιστορικών σχετικά με τον Ρήγα Φεραίο: ήταν εκπρόσωπος του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού ή εκπρόσωπος της ελληνοχριστιανικής παράδοσης;

Ασφαλώς ο Ρήγας, όπως μαρτυρεί το σύνολο του έργου του, εντάχθηκε με ενθουσιασμό στο ρεύμα του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού. Επιχείρησε βέβαια να συνταιριάσει την αρχαιοελληνική με τη βυζαντινή παράδοση, αλλά πάντοτε κάτω από τους όρους που έθεταν ο Μοντεσκιέ και ο Βολτέρος, αλλά και οι Γιακωβίνοι της Γαλλικής Επανάστασης. Είναι εντελώς κωμικές οι προσπάθειες σήμερα να τον εντάξουν στη χορεία των «νεομαρτύρων» της Ορθοδοξίας ή να του αποδώσουν τη συγγραφή φονταμενταλιστικών παραληρημάτων, όπως οι «Χρησμοί του Αγαθάγγελου».

«Αν μελετήσει κανείς τα έργα του Ρήγα, θα διαπιστώσει ότι το πολιτειακό και κοινωνικό όραμά του είναι εξαιρετικά επίκαιρο»

Ακόμα και το σήμα του σταυρού στις σημαίες που οραματίζεται ο Ρήγας έχει περισσότερη σχέση με τα σήματα των ελευθεροτεκτονικών ομάδων της περιόδου, που ας μην ξεχνάμε ήταν τότε πολιτικά σχήματα αμφισβήτησης του δεσποτισμού της Καθολικής Εκκλησίας. Ο μαρτυρικός τρόπος του θανάτου του τον κατέστησε βέβαια εθνικό μύθο και ο «Θούριος» τραγουδιόταν μέχρι την Επανάσταση του 1821, αλλά υπήρξε εξ αρχής ένα μεγάλο πρόσκομμα: το επαναστατικό όραμα του Ρήγα δεν είχε σχέση με το κράτος που προέκυψε από την Επανάσταση του 1821. Ο Ρήγας αναφερόταν σε μια εξαιρετικά δημοκρατική πολιτειακή συγκρότηση, πολύ μακριά από την περίκλειστη απολυταρχία του Οθωνα.

• Η προηγούμενη ερώτηση μας οδηγεί στην προσπάθεια που κατέβαλαν ορισμένοι στις δεκαετίες ‘80 και ‘90 να φέρουν κοντά τον μαρξισμό με την Ορθοδοξία, γνωστοί ως ρεύμα των νεορθοδόξων (Ράμφος, Γιανναράς, Ζουράρις, Μοσκώφ, Σαββόπουλος κ.ά.). Η προσπάθεια αυτή γέννησε σύγχυση στην Αριστερά και πρόσφερε άλλοθι στην Ορθοδοξία. Πόσο πίσω πάει αυτή η συζήτηση για τους δύο πόλους της ελληνικής ταυτότητας, δηλαδή Δύση και Διαφωτισμός ή Ανατολή και Ορθοδοξία;

Το ρεύμα των νεορθοδόξων διέθετε στην αρχή (δεκαετία ’80) κάποια στοιχεία προοδευτικά, εφόσον ασκούσε κριτική στο αντιδραστικό εκκλησιαστικό κατεστημένο που είχε ταυτιστεί με τη μεταπολεμική σκληρή Δεξιά και τη χούντα. Ομως πολύ γρήγορα όσοι απέμειναν σ’ αυτό το ρεύμα προσχώρησαν στις πιο ακραίες εκδοχές του ορθόδοξου φονταμενταλισμού.

Είναι οι ίδιοι που συντάχθηκαν με τις «λαοσυνάξεις» του Χριστόδουλου, με τις ιερές μπίζνες του Βατοπεδίου, με τη μάχη ενάντια στις άτολμες απόπειρες της κυβέρνησης του ΣΥΡΙΖΑ να επισφραγιστεί ο διαχωρισμός της Εκκλησίας από το Κράτος. Ειδικά για τον Ρήγα, ισχυρίζονται ότι η θεοσέβειά του αποδεικνύεται από το γεγονός ότι οι Αυστριακοί ανακριτές του κατέγραψαν πως μετέφερε «δέκα αντίτυπα της Καινής Διαθήκης», κάτι που όπως εξηγώ στο βιβλίο μου είναι απολύτως εσφαλμένο, αποτέλεσμα λάθος μετάφρασης από τα γερμανικά.

• Το βιβλίο σου λειτουργεί κάπως και σαν myth buster: διαλύει αρκετούς εθνικούς μύθους. Ηταν αυτό στις αρχικές σου προθέσεις ή προέκυψε αυθόρμητα κατά τη συγγραφή;

Οπως ξέρεις, δεν είμαι ιστορικός. Το ενδιαφέρον μου για την περίπτωση του Ρήγα υπήρξε καθαρά… δημοσιογραφικό. Ακριβώς, δηλαδή, επειδή έχει σκεπαστεί το έργο του από μια σειρά μύθους, χρειαζόταν μια έρευνα άλλου είδους για να προσεγγιστεί η πραγματικότητα. Αναζήτησα τα πρωτότυπα γαλλικά και γερμανικά έργα από τα οποία «ερανίστηκε», όπως λέει ο ίδιος, τα δικά του και αποκάλυψα νέες πηγές, από τις οποίες αντλούσε την έμπνευσή του, αλλά και τον τρόπο που απέδιδε στα ελληνικά αυτά τα σημαντικά έργα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.

Είχα την τύχη -και τη χαρά- να εντοπίσω ορισμένες σημαντικές πηγές που δεν είχαν μέχρι σήμερα βρεθεί, ανάμεσά τους και κείμενα του Βολτέρου. Αλλά σήμερα πλέον διαθέτουμε νέα μέσα για την αναζήτηση αυτή, καθώς τα σημαντικότερα από αυτά τα κείμενα είναι πλέον ψηφιοποιημένα και απόκεινται ελεύθερα σε διαδικτυακές βιβλιοθήκες, όπου παρέχεται μάλιστα η δυνατότητα αναζήτησης με λέξεις-κλειδιά. Οπότε μπορεί κανείς σήμερα να κάνει από τον υπολογιστή του μια εργασία που θα απαιτούσε μέχρι πριν από δύο δεκαετίες πολύωρη εργασία σε βιβλιοθήκες διαφορετικών ευρωπαϊκών πόλεων.

• Ενα από τα στοιχεία που αναδεικνύει το βιβλίο σου είναι η εχθρότητα της Εκκλησίας και του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε' προς τις επαναστατικές ιδέες και τα κείμενα του Ρήγα, παρά τις μεταγενέστερες προσπάθειες εξωραϊσμού της στάσης τους. Τι έχεις να πεις;

Διαθέτουμε όλα τα στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι η κεφαλή της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' υπήρξε απολύτως εχθρικός απέναντι στον Ρήγα. Μετά τη βάρβαρη εκτέλεση, μάλιστα, του Ρήγα και των συντρόφων του, ο Γρηγόριος ζητούσε από τους υφιστάμενούς του τοπικούς εκκλησιαστικούς ηγέτες να συγκεντρώσουν τα επαναστατικά έντυπα της ομάδας και να του τα στείλουν. Ο απαγχονισμός του Γρηγορίου από τον σουλτάνο μετά την έναρξη της Επανάστασης χρησιμοποιείται ως επιχείρημα από όσους θέλουν να αποκρύψουν το γεγονός ότι ο Πατριάρχης υπήρξε απολύτως αντίθετος σε κάθε ιδέα εξέγερσης.

Αλλά η εκτέλεση έγινε επειδή η Υψηλή Πύλη θεώρησε τον Γρηγόριο υπεύθυνο για το ότι δεν κατόρθωσε να συγκρατήσει τους Ρωμιούς, όπως επέτασσε το καθήκον του ως διοικητικού αρχηγού του «ρουμ-μιλέτ». Ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος στη μονογραφία του για τον Γρηγόριο εξηγεί ότι ο Πατριάρχης θεωρούσε τον Ρήγα έναν «σκόπελο», τον οποίο ξεπέρασε «με θαυμάσιους ελιγμούς», διότι ο Βελεστινλής ήταν «ένας επικίνδυνος ονειροπόλος».

• Πέρα από το προφανές της ενασχόλησης με τον Ρήγα λόγω της επετείου των 200 χρόνων από την Επανάσταση, γιατί αυτό το πρόσωπο; Τι μπορεί να μας πει σήμερα; Ποιος ο λόγος να μελετάμε το έργο του;

Ο λόγος που κατά τη γνώμη μου αξίζει κανείς σήμερα να ασχοληθεί με τον Ρήγα δεν έχει καμιά σχέση με τις επετειακές παράτες. Αν μελετήσει κανείς τα έργα του, τα οποία είναι προσβάσιμα σε πολλές εκδόσεις «Απάντων», θα διαπιστώσει ότι το πολιτειακό και κοινωνικό όραμά του είναι εξαιρετικά επίκαιρο.

Οι θέσεις του για το Σύνταγμα της ελληνικής πολιτείας υπερβαίνουν την εποχή του, εφόσον ο Ρήγας δεν προασπίζεται μόνο τα ατομικά δικαιώματα αλλά και τα δικαιώματα των πληθυσμιακών ομάδων, όπως ορίστηκαν σε πολύ μεταγενέστερη εποχή με την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα που ψηφίστηκε στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στο Παρίσι το 1948, 150 χρόνια μετά τη θανάτωσή του.

Αυτό μάλιστα που είναι ανυπόφορο για τους σύγχρονους υπερεθνικόφρονες είναι το γεγονός ότι, ακριβώς επειδή ο Ρήγας καλούσε σε μια πολιτική και κοινωνική επανάσταση και όχι εθνική εξέγερση, στο κάλεσμά του περιλάμβανε όλες τις «φυλές» («αράπηδες και άσπρους»), τις «θρησκείες» («ελευθερία κάθε είδους θρησκείας, χριστιανισμού, τουρκισμού, ιουδαϊσμού»), τις γλώσσες, τις εθνότητες. Εχθρός του Ρήγα δεν ήταν «οι Τούρκοι», αλλά «ο σουλτάνος», το πολιτικό δηλαδή σύστημα της οθωμανικής απολυταρχικής διοίκησης. Γι’ αυτό καλούσε και τους Τούρκους σε συστράτευση, κάτι που βέβαια είναι αδιανόητο για την κυρίαρχη ιστοριογραφία. Αλλά αυτή η ιδιαίτερη ματιά του Ρήγα είναι που τον κάνει τόσο επίκαιρο.