Στην Ελλάδα το να ονομαστείς σκηνοθέτης θεωρείται προβιβασμός

Μια τραγωδία για τη ζήλια, την προδομένη εμπιστοσύνη, τον φόβο για οτιδήποτε ξένο και διαφορετικό. Ο έρωτας του γενναίου Μαυριτανού στρατηγού με μια νεαρή ευγενικής καταγωγής Βενετσιάνα καταρρίπτει τα στερεότυπα της εποχής, κλονίζοντας όμως τις βεβαιότητες και διαταράσσοντας τις κοινωνικές ισορροπίες. Ο Ανθρωπος παραδίδεται στη μανία να καταστρέψει οτιδήποτε ιδεατό, διαφορετικό ή ενάντιο στο υπάρχον κοινωνικό καθεστώς.

«Ηταν ιδέα του Αιμίλιου Χειλάκη εδώ και δύο χρόνια», λέει ο Γιάννης Μπέζος. «Είχαμε σκεφτεί για τον χειμώνα στο “Βεάκη”, μεσολάβησε το κλείσιμο και προγραμματίστηκε για το καλοκαίρι. Παντός καιρού έργο, σκληρό, συγχρόνως απίστευτα λυρικό, με συνυπάρχοντα πολλά στοιχεία: ποίηση, ψυχανάλυση, τρέλα μέχρι και πρώιμο φεμινισμό. Ο Σέξπιρ, όπως έλεγε ο Αλέξης Σολομός, είναι η μεγάλη ζαριά της χιλιετίας. Στο κείμενο υπάρχει η πολιτική θέση με την έννοια της διαφορετικότητας που δηλώνει η καταγωγή του Οθέλλου όπως και στον Εμπορο της Βενετίας. Ο ήρωας, παρ’ όλο που χάρη στη γενναιότητα και στο ήθος του έχει ανέλθει σε αξιώματα, δεν καταφέρνει να ενταχθεί στην κοινωνία όπου ζει ως ισότιμο μέλος: εκτός από το χρώμα του δέρματός του και την καταγωγή του, τον εμποδίζει η ίδια του η ανασφάλεια.

Παραμένει ο μαύρος, ο ξένος, ο κατώτερος, έννοιες ασυγχώρητες για εκείνη την εποχή. Ομως το διαφορετικό κατοικεί και σ’ ένα καταπληκτικό κομμάτι της Αιμιλίας άκρως φεμινιστικό. Μιλάει για την ανισότητα των φύλων, αυτονόητο σήμερα, σκάνδαλο για εκείνο τον καιρό. Αν έλεγες τέτοια σε εκτελούσαν ή σε απομόνωναν ως τρελή. Η κατάληξη είναι δραματική, αιματοβαμμένη καθώς ο Ιάγος χειραγωγεί όχι μόνο τον Οθέλλο αλλά όλους, τη γυναίκα του, τον Κάσιο».

• Η καταστροφική μανία, το μίσος του Ιάγου είναι τυφλό, σχεδόν χωρίς λόγο...

Εχεις δίκιο σ’ αυτό. Στην παράσταση επανέρχεται το ερώτημα: Γιατί γίνονται όλα αυτά; Γιατί ο Ιάγος είναι εναντίον όλων; Η αφορμή είναι η προσβολή της προαγωγής του σε αξίωμα. Είναι γεμάτος συμπλέγματα και φοβίες. Θα μου πεις, μπορεί αυτό να οδηγήσει σε τέτοιο λουτρό αίματος; Κι όμως τότε μπορούσε. Η ανθρώπινη ζωή δεν είχε την αξία που έχει σήμερα. Ο θάνατος ήταν πάντα πλησίον.

Ο Αιμίλιος είχε μια άποψη με την οποία συμφώνησα. Ολοι οι ρόλοι είναι διακριτικά παρόντες στη σκηνή, δεν υπάρχει «πλάτη» στο σκηνικό. Επιλογή που επιχειρεί να οδηγήσει την παράσταση ενώπιον του τραγικού, όχι του δραματικού. Η ιστορία παύει να είναι μια ιδιωτική υπόθεση, μας αφορά οικουμενικά μ’ έναν τρόπο. Ο φόνος της Δυσδαιμόνας μπροστά στα μάτια όλων -η πράξη σχολιάζεται στην κίνηση των ηρώων- μετατοπίζει το θέμα από το παλάτι στον δήμο, προσδίδοντας έτσι μια χροιά πολιτική με την ευρεία έννοια. Γιατί κι εδώ συγκρουόμαστε με τα αιώνια ερωτήματα που συναντάμε στην αρχαία τραγωδία. Πώς αποδίδεις την ποίηση, το οντολογικό;

Δεν ξέρουμε πώς παιζόταν το αρχαίο δράμα στα Διονύσια ή τα Λήναια. Αιώνες τώρα το θέατρο κινείται στον αστερισμό του ψυχολογικού θεάτρου, αναγκαζόμαστε λοιπόν να δούμε την τραγωδία καταφεύγοντας στη δραματοποίηση, στον «σεξπιρικό» τρόπο. Πώς παρουσιάζεις τη σκηνή της Κλυταιμνήστρας-Ηλέκτρας; Μιλάμε για ρόλους στην τραγωδία. Μα υπήρχαν ρόλοι σε εκείνο το ιερατικό ποιητικό σχήμα; Η Αντιγόνη, ο Προμηθέας είναι πρόσωπα συμβολικά, όχι της διπλανής πόρτας. Για να ξαναγυρίσω στην παράσταση, εννοώ πως, εδώ, λειτουργώντας ανάποδα καταφεύγουμε στο τραγικό ώστε να γίνει η υπόθεση κοινή, δημόσια.

• Η σκηνοθετική ματιά λοιπόν μπορεί να οδηγήσει σε διαφορετικές εστίες θέασης του έργου, μπορεί ακόμα και να μετακινήσει το κέντρο βάρους του;

Πάντα συνυπολογίζεις το γεγονός ότι παρουσιάζεις το έργο στο κοινό του 2021. Ο Οθέλλος ανήκει σε εκείνα τα έργα που αν τα δεις έξω από το ιστορικό τους πλαίσιο προσπαθώντας να τα επικαιροποιήσεις -λες και το σήμερα συνιστά καμιά σπουδαία στιγμή μέσα στην Ιστορία...- μπορεί να μη χάνουν την αξία τους, όμως αναδύονται ερωτήματα. Αν προσεγγίσεις το κείμενο μέσα στον καιρό του έρχεσαι αντιμέτωπος με τη γόνιμη δυσκολία να το αντιληφθείς στον κόσμο εκείνης της εποχής, να το φανταστείς όσο μπορείς με την παρατήρηση και τη θεωρητική μελέτη, και τότε αποκτά μια ισχυρότερη δύναμη. Οσο για το θέμα της σκηνοθεσίας είναι μια πικρή υπόθεση. Στην Ελλάδα το να ονομαστείς σκηνοθέτης θεωρείται προβιβασμός.

Τι γελοιότητα... Ας τελειώνουμε μ’ αυτή την ιστορία, στο θέατρο πρώτος είναι ο ηθοποιός γιατί χωρίς αυτόν δεν γίνεται απολύτως τίποτα. Ολοι οι άλλοι έπονται. Εννοείται πως δεν αρνούμαι την παρουσία του σκηνοθέτη, άλλωστε, μ’ έναν τρόπο, πάντα υπήρχε. Σκηνοθεσία έκαναν ο Σέξπιρ, ο Μολιέρος, μέχρι και οι θιασάρχες αργότερα. Το θέατρο μεγαλούργησε χωρίς επαγγελματία σκηνοθέτη. Κάποια ανάγκη κάποτε οδήγησε τον σκηνοθέτη να αποκτήσει έναν λόγο παραπάνω. Από τη στιγμή που αυτός ο ρόλος έγινε δεσποτικός κάτι άρχισε να χαλάει.

• Χαλάει σε βάρος του ηθοποιού;

Οι ηθοποιοί δεν έχουν αυτοπεποίθηση κι αυτό αποτελεί ευθύνη της θεατρικής εκπαίδευσης η οποία παράγει καλλιτέχνες φοβισμένους. Τα παιδιά περιμένουν να τους μιλήσει ο σκηνοθέτης λες και είναι γκουρού, ενώ κανονικά προηγείται η δική τους ουσιαστική εμπλοκή. Οι ίδιοι πρέπει να σκέφτονται, να αναλύουν, να κρίνουν, κι όσο περισσότερο το κάνουν τόσο ευπρόσδεκτη θα είναι η βοήθεια του σκηνοθέτη με την όποια ενδιαφέρουσα άποψή του. Γιατί ο σοβαρός σκηνοθέτης θα δημιουργήσει ένα γήπεδο ενιαίο στο οποίο όλοι θα παίξουν μπάλα, ο καθένας με τις ικανότητες, την εμπειρία του.

• Αυτός ο σκηνοθέτης που περιγράφετε πρέπει κατά τη γνώμη σας να είναι και ηθοποιός;

Οπωσδήποτε. Κι όταν λέω ηθοποιός δεν εννοώ δρών συνεχώς, αλλά να έχει πατήσει στη σκηνή δυο, τρεις, τέσσερις φορές. Γιατί άλλο οι θεωρητικοί του θεάτρου, άλλο όσοι υποδύονται τους σκηνοθέτες και άλλο εκείνοι που καλούνται να δώσουν τον αγώνα της σκηνής.

• Πώς είναι για τον ηθοποιό να εκτίθεται στη σκηνή;

Αλμα στο κενό χωρίς δίχτυ ασφαλείας. Κι αυτό οι θεωρητικοί της δουλειάς δεν μπορούν να το καταλάβουν γιατί δεν το έχουν βιώσει. Το θέμα είναι ποιος βγαίνει στη σκηνή, για πόσο χρόνο, τι είδους ποιοτικό χρόνο δημιουργεί εκεί πάνω. Γιατί τη συγκεκριμένη στιγμή εκείνος ο χώρος τού ανήκει. Ο ηθοποιός μπορεί να μείνει μία και τρεις ώρες με το ίδιο κείμενο όσο κι αν χτυπιέται ο σκηνοθέτης στην κουίντα. Γι’ αυτό επιμένω ότι αφορά την αυτοπεποίθηση του ηθοποιού. Γι’ αυτό δεν πιστεύω ότι πρέπει να δίνονται μεγάλοι ρόλοι σε νέα παιδιά. Την Ιουλιέτα βεβαίως δεν τη δίνεις σε μια 50χρονη ηθοποιό αλλά ούτε και σε μια 15χρονη λέω εγώ.

• Ακόμα κι αν πρόκειται για προικισμένους, για ταλέντα;

Τα ταλέντα είναι εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Επίσης μπορεί να συμβεί ή να βρεθείς σε ένα σχήμα όπου ο σκηνοθέτης θα οδηγήσει τον άπειρο νέο να φτιάξει δημιουργικό χρόνο στη σκηνή ώστε να επικοινωνήσει με τον θεατή. Το βάρος στους ώμους του ηθοποιού πάνω στη σκηνή είναι τεράστιο. Εντυπωσιάζομαι με την ευκολία που ανεβαίνουν τα έργα. Εγώ χρειάζομαι τέσσερα λεξικά για να καταλάβω κάθε φράση του Μπέκετ ή του Πίντερ και είμαι 45 χρόνια σ’ αυτή τη δουλειά. Επιμένω: χρειάζεται χρόνος.

Το Εθνικό Θέατρο ας γίνει πράγματι «Εθνικό»

• Είστε σε επαφή με τους νέους, διδάσκετε σε δραματική σχολή. Γνωρίζουν οι σπουδαστές ότι προορίζονται για ένα εργασιακό περιβάλλον εξαιρετικά αβέβαιο; Τους προειδοποιείτε για τους κινδύνους;

Οι περισσότεροι γνωρίζουν τις δυσκολίες της δουλειάς. Αλλά δεν είναι μόνο το επαγγελματικό τους μέλλον αβέβαιο, είναι και το προσωπικό. Θα βασανιστούν μέχρι να καταλάβουν αν μπορούν να σταδιοδρομήσουν στο θέατρο. Γι’ αυτό τους λέω συνεχώς πως πρέπει να το σκεφτούν δυο και τρεις φορές. Δεν αρκούν οι έπαινοι από τη θεία ή τους φίλους. Δεν μετράνε αυτά. Οταν θα βγουν έξω, στην αρένα, θα ζητήσουν το εισιτήριο του θεατή, όχι τη συμπάθειά του. Δεν γίνεται να φαντασιώνονται ότι το θέατρο περιμένει αυτούς για να παίξουν τον Αμλετ.

Αλλά κι αυτό να πιστεύουν, μέχρι να έρθει η ώρα του Αμλετ χρειάζεται να πασχίσουν στα σοβαρά, να αναμετρηθούν θαρραλέα με τα κείμενα - ο συγγραφέας δεν τα έγραψε για να μας φοβίσει αλλά για να μας απελευθερώσει. Πρέπει να μάθουν να κινούνται, να μιλούν όχι επιτηδευμένα αλλά ως κανονικοί άνθρωποι. Δεν είναι μες στη χαρά αλλά βουτηγμένοι στον προβληματισμό - λες και το ένα δεν εμπεριέχει το άλλο...

Φοβούνται όχι μόνο για τις αδυναμίες αλλά ακόμα και για τις αρετές τους. Φοβούνται να φανταστούν, να αντλήσουν από το βίωμα. Φοβούνται ακόμα και να ξεχωρίσουν, λες και κάποιος θα τους κατακρίνει. Το χειρότερο είναι πως μαθαίνουν να μην εμπιστεύονται το αίσθημά τους αλλά αυτό του δασκάλου. Ομως έτσι είναι σαν να ζεις συνεχώς με δανεικά. Αποφοιτούν κουβαλώντας μια στενοχώρια, σκυμμένοι, με το βλέμμα χαμηλά, σάμπως η καμπούρα αυτή είναι αναγκαία για να δηλώνει μια τάχα μου πνευματικότητα. Μα ποια πνευματικότητα μπορεί να φέρει ο 20χρονος; Ο νέος πρέπει να είναι χαρούμενος, όχι πνευματικός. Κι όχι να περιμένει βουβός και μαγεμένος οδηγίες από τον σκηνοθέτη, λες και πρόκειται για τον Δαλάι Λάμα.

• Ομως δεν έχουν μερίδιο ευθύνης και οι σχολάρχες, οι ηθοποιοί-δάσκαλοι;

Δεν κάνω τον δάσκαλο στα παιδιά, περισσότερο συνοδοιπόρος τους είμαι. Δεν κάνω εξετάσεις, δεν παρακολουθώ εξετάσεις, δεν παίρνω απουσίες - πληρώνουν, έχουν ευθύνη να είναι εκεί.

Τους λέω ότι πρέπει να επιστρατεύσουν οι ίδιοι τη λέξη «ζόρι», όχι να περιμένουν από εμένα να πιέσω. Να δοκιμάσουν, να στοιχηματίσουν, να επινοήσουν, να ανεβάσουν τον πήχη. Το θέατρο είναι υπόθεση αυστηρά προσωπική. Ο δάσκαλος αμέσως καταλαβαίνει ποιος νέος έχει ενδιαφέρον, ποιος ασχολείται ουσιαστικά και ποιος είναι αδιάφορος. Και ο δάσκαλος μπροστά στον αδιάφορο μαθητή νιώθει απελπισμένος γιατί τον βλέπει χωρίς προσανατολισμό, να χάνει χρόνο, χρήματα. Εχω κουραστεί να το λέω. Είναι εξ αρχής λανθασμένος ο τρόπος της εκπαίδευσης.

• Τι κάνει ελκυστικό το επάγγελμα του ηθοποιού σε τόσο πολλούς νέους;

Δεν ξέρω. Ισως επειδή κρύβει το άγνωστο. Δεν ξέρεις τι ακριβώς είναι αυτή η δουλειά και σωστά δεν ξέρεις. Είναι πράγματι κάτι αιρετικό, μυστήριο, έξω από το κανονικό. Γι’ αυτό οι γονείς τρελαίνονται -δικαίως- όταν ακούνε την επιθυμία των παιδιών τους για το θέατρο. Τελικά αρχίζω να πιστεύω πως οι παλιοί τρόποι είχαν αποτέλεσμα. Εκείνος που δεν μπορούσε να φανταστεί τη ζωή του χωρίς το θέατρο, ζούσε μέσα σ’ αυτό κάνοντας τα πάντα και κάποτε κρινόταν στην πράξη αν και το θέατρο δεν μπορούσε χωρίς αυτόν...

Ενα χαρτί με μια σφραγίδα πιστοποίησης δεν σε κάνει υποχρεωτικά ηθοποιό. Ακούω διάφορα ως επιχειρήματα: Από το Actors Studio βγήκαν μεγάλοι ηθοποιοί. Συμφωνώ, όμως ισχύει επίσης πως ο Αλ Πατσίνο θα έβγαινε οπωσδήποτε και χωρίς Actors Studio, θα έβγαινε απ’ το χώμα... Ολο αυτό που ζήσαμε με το me too δεν ήταν παρά απότοκο αυτού του υπερπληθωρισμού. Οταν υπερβολικά πολλοί άνθρωποι παλεύουν να βρουν δουλειά σ’ ένα κορεσμένο εργασιακό περιβάλλον, μοιραία θα αποτελούν βορά προς εκμετάλλευση. Θα θεωρηθούν από κάποιους διαθέσιμοι στις ορέξεις και τις ανοησίες τους. Το σωματείο μας έχει εγγεγραμμένους 7 χιλιάδες ηθοποιούς και από αυτούς οι 6.500 είναι άνεργοι. Να αλλάξει όλο το πρόγραμμα της εκπαίδευσης, να μη βγαίνουν αβασάνιστα τόσο πολλοί ηθοποιοί που είναι αδύνατον να απορροφηθούν στην αγορά. Δεν εννοώ να κλείσουμε τις σχολές αύριο. Λέω να πάρουμε σοβαρά μέτρα για τη θεατρική παιδεία και να σταματήσει αυτή η φάμπρικα.

• Ομως οι όποιες μεταβολές στο καθεστώς θεατρικής εκπαίδευσης είναι αρμοδιότητα των υπουργείων Πολιτισμού και Παιδείας.

Εγώ έχω τοποθετηθεί όπως και άλλοι συνάδελφοι. Δεν ξέρω αν ενδιαφέρεται η πολιτεία για τον πολιτισμό. Μεταφέρουμε στο κράτος και στα κόμματα ελπίδες σαν να πρόκειται αυτά να εγγυηθούν την προσωπική μας ευτυχία... Αστεία πράγματα. Εδώ βλέπεις πως η θέση του καλλιτεχνικού διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου είναι πολιτική... Αν αλλάξει η κυβέρνηση πρέπει να αλλάξει κι αυτός. Και κανείς δεν νοιάζεται να γίνει το Εθνικό Θέατρο από «Αθηναϊκό» πράγματι «Εθνικό», να ταξιδεύουν π.χ. οι παραστάσεις στην περιφέρεια ακόμα και τον χειμώνα. Δεν βοηθάει η κοντόφθαλμη νοοτροπία μας ούτε το εμφυλιακό κλίμα που συντηρούμε επειδή μας βολεύει. Και είναι κρίμα. Γιατί σ’ αυτή τη μικρή θεατρική αγορά της χώρας διαθέτουμε εξαιρετικό υλικό.

Στην υποκριτική, στη σκηνοθεσία, στη μουσική, στον χορό. Λέω πάλι καλά που είμαστε έτσι όπως είμαστε. Και τώρα βγαίνουμε από μια πολύμηνη σιωπή. Από τις 6 Νοεμβρίου κρυφτήκαμε μέσα σαν τους τυφλοπόντικες, κατάσταση ανοίκεια για έναν λαό που ζει έξω εννέα μήνες τον χρόνο. Ο κόσμος έχει κουραστεί από τον εγκλεισμό, την τηλεόραση, το διαδίκτυο. Λαχταράει να παρακολουθήσει κάτι ζωντανό, γι’ αυτό θα πάει στο θέατρο. Ακόμα καλύτερα θα πάνε τα πράγματα στη μουσική καθώς οι συναυλίες πριμοδοτούν περισσότερο την εξωστρέφεια, την εκτόνωση.

INFO: «Οθέλλος» του Σέξπιρ. Μετάφραση: Διονύσης Καψάλης. Διασκευή: Μανώλης Δούνιας. Σκηνοθεσία: Αιμίλιος Χειλάκης-Μανώλης Δούνιας. Πρωτότυπη μουσική: Δημήτρης Καμαρωτός. Σύλληψη σκηνικού χώρου: Αιμίλιος Χειλάκης. Διαμόρφωση σκηνικού χώρου: Κατερίνα Χάρου. Κοστούμια: Makis Tselios Atelier. Φωτισμοί: Νίκος Βλασόπουλος. Παίζουν:
 Γιάννης Μπέζος (Οθέλλος), Αιμίλιος Χειλάκης (Ιάγος), Αλέξανδρος Βάρθης (Κάσιος), Μυρτώ Αλικάκη (Αιμιλία), Μάιρα Γραβάνη (Δυσδαιμόνα), Κώστας Κορωναίος, Κωνσταντίνος Γαβαλάς, Κρις Ραντάνοφ, Μανώλης Δούνιας, Ελευθερία Κοντογεώργη, Νίκος Τσιμάρας. 29-30/6 Εργοστάσιο Τέχνης, Πάτρα, 2-3/7 Δημοτικό Θέατρο Κέρκυρας, 5-6-7/7 Θέατρο Κήπου, Θεσσαλονίκη.