Μια μαύρη τρύπα στην ελληνική ιστορία

Συμπληρώνονται σήμερα 90 χρόνια από την πυρπόληση της εβραϊκής φτωχογειτονιάς Κάμπελ στη Θεσσαλονίκη, έργο της οργάνωσης «Εθνική Ενωσις Ελλάς» (ΕΕΕ), γνωστότερης ως «τα Τρία Εψιλον» ή «οι Χαλυβδόκρανοι». Πρόκειται για μια ελληνική παραλλαγή των φασιστικών οργανώσεων που ξεφύτρωναν κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και στη συνέχεια εξελίχθηκαν σε συμμάχους και συνεργάτες των δυνάμεων του Αξονα.

Και βέβαια το πογκρόμ του Κάμπελ συνδύαζε τα στοιχεία του παλαιότερου (κυρίως θρησκευτικού) αντισημιτισμού με τις νεότερες (πολιτικές) διαστάσεις του, οι οποίες έλαβαν τη μορφή του παγκόσμιου εφιάλτη με τη Σοά που οργάνωσαν και εκτέλεσαν οι ναζί.

Η υπόθεση αυτή υπήρξε επί χρόνια ένα από τα ταμπού της επίσημης ελληνικής ιστοριογραφίας, η οποία πάντα δυσκολεύεται μπροστά σε γεγονότα που θεωρείται ότι «αμαυρώνουν» την εξωραϊσμένη και μονόπλευρη εξιστόρηση του παρελθόντος.

Επρεπε να περιμένουμε το 1994 για να δημοσιευτεί η πρώτη σχετική μονογραφία (Μαρία Βασιλικού, «Εθνοτικές αντιθέσεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου: Η περίπτωση του εμπρησμού του Κάμπελ», περ. «Ιστωρ», τχ. 7, 1994) και να ακολουθήσουν οι μελέτες του Θεοδόση Τσιρώνη και άλλες εργασίες στο πλαίσιο των Πανεπιστημίων (ενδεικτικά αναφέρω τη Χριστιάνα Πιστόλα, τον Μάριο Ορφανό και την Παναγιώτα Σταματέλου).

Η πιο σημαντική και συστηματική εργασία για την υπόθεση οφείλεται βέβαια στον Μιχάλη Τρεμόπουλο («Τα τρία Ε (EEE) και ο εμπρησμός του Κάμπελ. Το πογκρόμ του 1931 στη Θεσσαλονίκη», εκδ. Αντιγόνη, Θεσσαλονίκη 2018). Ο Τρεμόπουλος δεν είναι ιστορικός. Αλλά η δράση του ως ακτιβιστή στον χώρο του οικολογικού κινήματος και της υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τον οδήγησε στην έρευνα αυτής της μαύρης τρύπας στην ιστορία της Θεσσαλονίκης με τρόπο ολοκληρωμένο και μοναδικό.

Αλλωστε ο Τρεμόπουλος, ως ιδρυτικό στέλεχος των Οικολόγων Πρασίνων και με θητεία στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, έχει υποστεί ο ίδιος τις επιθέσεις της «άλλης Θεσσαλονίκης», της Θεσσαλονίκης δηλαδή του βαθέος ελληνικού κράτους, της Θεσσαλονίκης του φοβικού εθνικισμού και του πατριωτισμού των μυστικών κονδυλίων (βλ. «Η ελληνική “Νύχτα των Κρυστάλλων”», «Εφ.Συν.», 4.11.2018, https://tinyurl.com/yeoueap7).

Για τη βιωματική σχέση του Τρεμόπουλου με την υπόθεση των «Τριών Εψιλον» και του πογκρόμ στο Κάμπελ μαρτυρά το γεγονός ότι το μυαλό του στράφηκε σ’ αυτή τη θλιβερή επέτειο πριν από λίγες μέρες, μόλις κατάφερε να βγει νικητής από μια μακρά μάχη με τον κορονοϊό που του στοίχισε την παραμονή στο νοσοκομείο από τον Απρίλιο και τη δοκιμασία της διασωλήνωσης για 22 μέρες. Του ευχόμαστε και από τη θέση αυτή πλήρη αποκατάσταση της υγείας του.

Διαβάζοντας το βιβλίο του Τρεμόπουλου διαπιστώνει κανείς τη στενή σχέση μεταξύ εθνικισμού, φασισμού και αντισημιτισμού, όπως παρατηρεί εύστοχα η καθηγήτρια Ρένα Μόλχο που το προλογίζει. Η ιστορικός σημειώνει ότι «πρόκειται για ένα πολύτιμο βιβλίο, αρχείο και λεύκωμα, που αποκαλύπτει τη συνεργασία της πολιτείας με την εθνικιστική, αντισημιτική, φασιστική και αργότερα ναζιστική οργάνωση ΕΕΕ.

Από το υλικό αυτό αποκαλύπτεται πως και οι δυο στοχοποίησαν την εβραϊκή κοινότητα προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως άλλοθι για την ανεπάρκεια του κρατικού μηχανισμού. Η φιλελεύθερη κυβέρνηση ανίκανη να αποκαταστήσει τους πρόσφυγες οι οποίοι εγκαθίστανται στην πόλη μαζικά, ιδιαίτερα μετά τη μικρασιατική καταστροφή, υποστήριξε και παρέστη μέσω των εκπροσώπων της σε όλες τις δραστηριότητες των ΕΕΕ. Οι Εβραίοι, ή αλλιώς η πιο ανυπεράσπιστη αν και η πιο συμπαγής κοινωνική ομάδα, αφού πρώτα μεταβλήθηκαν σε μειονότητα, περιθωριοποιήθηκαν και παρ’ όλον ότι είχαν αποδεχτεί την προσάρτηση της πόλης στην Ελλάδα μετατράπηκαν σε εξιλαστήρια θύματα “εχθρούς του ελληνισμού”».

Αυτό που καθιστά το βιβλίο εξαιρετικά επίκαιρο είναι η περιγραφή από τον συγγραφέα τόσο της θετικής υποδοχής από μερίδα του Τύπου της δράσης της οργάνωσης, όσο και η ανάλυση της ατιμωρησίας των δραστών από τη Δικαιοσύνη. Ο Τρεμόπουλος παραθέτει αναλυτικά στοιχεία από τις εφημερίδες της εποχής, αλλά και εκτενή αποσπάσματα από τη δίκη- παρωδία που ακολούθησε. Οπως παρατηρεί η Μόλχο, τα πρακτικά της δίκης ήταν εξαφανισμένα τα τελευταία 20 χρόνια, αλλά ο Μιχάλης Τρεμόπουλος κατόρθωσε να τα εντοπίσει και να τα μελετήσει ενδελεχώς.

Για την επικαιρότητα της σκοτεινής αυτής υπόθεσης αρκεί εδώ μια μικρή υπόμνηση του συγγραφέα: «Παρόλη τη συγγένεια της ΕΕΕ και των “χαλυβδόκρανων”» με διάφορα φασιστικά κινήματα και οργανώσεις του Μεσοπολέμου, επιλέξαμε στο βιβλίο αυτό να τους αποκαλούμε “εθνικιστές”, δηλαδή με τον επιθετικό προσδιορισμό που οι ίδιοι, οι σύμμαχοί τους και η πλειοψηφία του Τύπου επιφύλασσαν για λογαριασμό τους. Ομως ήδη έχουμε σκιαγραφήσει το συνολικό τους προφίλ στην περίοδο μέχρι το 1932, το οποίο διαθέτει πολλά από τα χαρακτηριστικά του ιστορικού φασισμού. Σε αυτόν θα ενταχθούν επίσημα μετά τη μετατροπή τους σε εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα τον Νοέμβριο του 1933 και μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αφού ανασυγκροτηθούν μετά την είσοδο στη χώρα των ναζιστικών στρατευμάτων και ταυτιστούν μαζί τους.

Μεταπολεμικά, το κράτος των νικητών του εμφυλίου και της εθνικοφροσύνης θα δώσει την ευκαιρία σε πολλούς συνεργάτες των κατακτητών να ενταχθούν στον εθνικό κορμό. Κάποιοι θα πρωταγωνιστήσουν στον επίσημο αντικομμουνιστικό μηχανισμό και στο παρακράτος της Δεξιάς, θα πάρουν μέρος σε γεγονότα όπως η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη και θα υπηρετήσουν τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967. Οι διάδοχοι των φασιστών και των εθνικιστών του Μεσοπολέμου, των δωσιλόγων και των φιλοναζιστών δεν θα εκφραστούν αναγκαστικά μέσα από μεγάλα σχήματα εξουσίας, αλλά από μορφώματα όπως η Χρυσή Αυγή, που στην ιδρυτική της διακήρυξη δηλώνει: “είμαστε οι γιοι αυτών που νικήθηκαν”, δηλαδή αυτών που έχασαν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Και ας δηλώνουν και αυτοί απλώς “εθνικιστές”».