Οι ψυχολογικές πτυχές της ανθρώπινης έκφρασης

Ο θανατηφόρος ιός Covid-19 έφερε μέτρα, αποστάσεις και εγκλεισμό που μας στέρησε την καθημερινότητά μας, τις δραστηριότητες, την διά ζώσης εργασία, τις κοινωνικές επαφές, τις μετακινήσεις, τις βόλτες, την ψυχαγωγία, τη διασκέδαση και την επαφή με τους γύρω μας. Ενα από τα πράγματα μπορώ να πω με βεβαιότητα που εγώ έχασα και στερήθηκα κατά τη διάρκεια της πανδημίας είναι να παρατηρώ τις εκφράσεις γνωστών και αγνώστων ανθρώπων γύρω μου.

Λίγο λοιπόν ο εγκλεισμός και πολύ περισσότερο οι μάσκες «αφαίρεσαν» από τα πρόσωπα τη μοναδικότητα των εξωτερικών χαρακτηριστικών τους, αλλά επίσης κρατούν καλά κρυμμένα εκφράσεις και συναισθήματα. Ιατρικές, υφασμάτινες, με φίλτρα, σχέδια ή απλές οι μάσκες μπήκαν και θα μείνουν μάλλον για πάντα στη ζωή μας. Μας προστατεύουν αλλά σίγουρα συγκρατούν αριστοτεχνικά και όλα εκείνα που δεν εκφράζονται ή πολλές φορές δεν μπορούν να ειπωθούν λεκτικά αλλά αποτυπώνονται με μία ή περισσότερες κινήσεις και θέσεις των μυών κάτω από το δέρμα του προσώπου. Τα μάτια μόνο δεν φτάνουν...

Το τυπικό ανθρώπινο πρόσωπο έχει 43 διαφορετικούς μυς που μπορούν να ενεργοποιηθούν γύρω από τα μάτια, τη μύτη, το στόμα, το σαγόνι, το πηγούνι και τα φρύδια για να κάνουν χιλιάδες διαφορετικές εκφράσεις.

Οι ανεπαίσθητες, οι έντονες, οι ακόμα και ακούσιες αυτές κινήσεις των μυών προδίδουν και μεταφέρουν τη συναισθηματική κατάσταση ενός ατόμου στους γύρω παρατηρητές. Οι εκφράσεις του προσώπου είναι μια μορφή μη λεκτικής επικοινωνίας και αποτελούν πρωταρχικό μέσο μεταφοράς κοινωνικών πληροφοριών μεταξύ των ανθρώπων. Εμφανίζονται και παρατηρούνται επίσης στα περισσότερα θηλαστικά, αλλά και σε ορισμένα άλλα είδη ζώων.

Η συνήθειά μου της παρατήρησης αποκτήθηκε έπειτα από κάποιες συνεδρίες ψυχανάλυσης, καθώς βοηθούν στη συναισθηματική έκφραση. Ενα από τα «μαθήματα» είναι να μπορεί κάποιος μπροστά στον καθρέφτη να «εκφράζεται» στον εαυτό του για να μπορεί να εξωτερικεύεται και στους γύρω του.

Κοιτάς το πρόσωπό σου στην αντανάκλαση και σαν ηθοποιός σε μεγάλο ρόλο πρέπει να αναγνωρίσεις, να κατανοήσεις και να καθοδηγήσεις το συναίσθημα από την ψυχή στις καθολικές εκφράσεις του.

Θυμός, περιφρόνηση, αγάπη, αηδία, φόβος, ευτυχία, θλίψη, έκπληξη, ικανοποίηση, επιθυμία, αμφιβολία, θρίαμβος, συγκέντρωση, απογοήτευση, πόνος, διασκέδαση, δέος, έξαρση, ενδιαφέρον. Καθημερινή εξάσκηση λοιπόν για να «κουμπώνουν» τα συναισθήματα με την εξωτερική σου έκφραση αλλά από την άλλη σου δίνεται και μια μεγάλη ευκαιρία ζωής, η δυνατότητα να γίνεσαι καλύτερος στην αναγνώρισή τους σε άλλους ανθρώπους για να βελτιώσεις τις σχέσεις σου.

Οι εκφράσεις δεν διατηρούνται στο πρόσωπο για μεγάλο χρονικό διάστημα όμως μπορούμε να παρατηρούμε τις μικρο-εκφράσεις. Αυτές έρχονται και περνούν για δευτερόλεπτα ή για κλάσματα του δευτερολέπτου, όμως μεταφέρουν τα ίδια συναισθήματα με μια μακρόχρονη έκφραση του προσώπου.

Μπορεί το άτομο να θέλει να κρύψει τα αισθήματά του αλλά η εξέταση των μικρο-εκφράσεων μπορεί να αποκαλύψει εάν κάποιος είναι αληθινός ή «ψεύτικος».

Μεταδίδουμε πολλές μη λεκτικές πληροφορίες εκφραστικά και εστιάζουμε σε διαφορετικές περιοχές του προσώπου όταν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τι μπορεί να σημαίνει κάθε έκφραση. Κοιτάμε τα μάτια για να προσδιορίσουμε αν κάποιος είναι λυπημένος ή θυμωμένος και στο στόμα για να ελέγξουμε εάν κάποιος είναι ευτυχισμένος ή χαρούμενος.

Τα μάτια λένε πως είναι τα «ανοιχτά παράθυρα της ψυχής» και κοιτάζουμε κάποιον κατάματα για να καταλάβουμε πως αισθάνεται. Το γρήγορο ανοιγόκλεισμα των βλεφάρων μπορεί να σημαίνει δυσφορία, θλίψη ή απελπισία. Το αργό πως το άτομο προσπαθεί να ελέγξει τα μάτια και τα συναισθήματά του, να χειριστεί την υπομονή του με στωικότητα. Τα διεσταλμένα δείχνουν ενδιαφέρον για κάτι, έκπληξη ή κάποια διέγερση. Το έντονο βλέμμα θυμό ή περιέργεια και η αποστροφή μακριά αγανάκτηση, δυσφορία ή απλά απόσπαση της προσοχής.

Ο συνδυασμός με τις κινήσεις των φρυδιών είναι περισσότερο αποκαλυπτικός, καθώς μια ανύψωση του ενός φρυδιού δείχνει απαξίωση και υπερβολή, τα τοξωτά έκπληξη, τα χαμηλωμένα, σμιχτά και συνοφρυωμένα φόβο, θυμό. Τα ανασηκωμένα στις εσωτερικές γωνίες τους σίγουρα δείχνουν θλίψη.

Και το στόμα; Μεταφέρει κάτι περισσότερο από ένα χαμόγελο. Συχνά χρησιμοποιούμε το στόμα για να καλύψουμε άλλα συναισθήματα που το πρόσωπό μας μεταφέρει - παράδειγμα, ένα αναγκαστικό χαμόγελο που μπορεί να καλύψει μια μικρο-έκφραση των ματιών που δείχνει τα άλλα αληθινά συναισθήματά μας.

Ενα σαγόνι που «πέφτει» δείχνει έκπληξη, το ανοιχτό στόμα φόβο, η ανύψωση της μιας πλευράς των χειλιών περιφρόνηση ή μίσος. Τα τραβηγμένα με ανυψωμένες γωνίες χείλη δείχνουν ευτυχία, ενώ οι κατεβασμένες γωνίες υποδηλώνουν θλίψη και δυστυχία. Οταν δαγκώνουμε τα χείλη το άγχος κυριαρχεί, ενώ όταν καλύπτουμε το στόμα με τα χέρια μας σε μια αδιάφορη κίνηση μάλλον κρύβουμε κάτι.

Η έκφραση του προσώπου χρησιμοποιείται στις νοηματικές γλώσσες για να μεταφέρει συγκεκριμένες έννοιες. Στην τέχνη βέβαια οι εκφράσεις στα πρόσωπα ενός εικαστικού έργου είναι εκείνες που θα ταξιδέψουν τον θεατή στον ψυχικό και συναισθηματικό κόσμο του μοντέλου αλλά και του δημιουργού που με περισσή μαεστρία θα μπορέσει να αποτυπώσει όχι μόνο τη στιγμή αλλά και την «ψυχή» του εικονιζόμενου.

Αυτήν την εποχή μετά το πολύμηνο lockdown το ιστορικό Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφεια, στη μεγαλύτερη πόλη της αμερικανικής κοινοπολιτείας της Πενσιλβάνια διοργανώνει μια μοναδική έκθεση με τον απλό τίτλο «Expressions» που θα τρέχει μέχρι τις 31 Ιουλίου.

Η παρουσίαση εξερευνά και αναδεικνύει αριστουργηματικά τον τρόπο με τον οποίο οι καλλιτέχνες κάνουν ορατή στα θέματά τους την πλούσια ποικιλία εσωτερικών συναισθημάτων, σκέψεων και κινήτρων στα μοντέλα τους. Οι δημιουργίες που εκτίθενται καταφέρνουν να μας διδάξουν τον τρόπο με τον οποίον γεφυρώνεται το χάσμα μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού κόσμου της ανθρώπινης ύπαρξης. Κάνοντας ένα βήμα ουσιαστικότερο τα καλλιτεχνήματα συνδέονται με τον εξωτερικό παρατηρητή παρασύροντάς τον στην έκφραση και το συναίσθημα.

Συναντάμε διαφορετικές φιγούρες και τεχνοτροπίες. Εναν άνθρωπο σε πανικό. Μια φωτογράφο που αναγκάζεται να κλαίει στα καρέ που κυλούν. Εναν ηθοποιό Kabuki (είναι μια κλασική μορφή ιαπωνικού χοροδράματος) από τη μακρινή χώρα του ανατέλλοντος Ηλίου στον ρόλο ενός κακού κλέφτη. Αντικρίζουμε σκληρές αυτοπροσωπογραφίες αλλά και χαρούμενα πρόσωπα.

Οι καλλιτέχνες έχουν εκμεταλλευτεί το εκφραστικό δυναμικό των εικόνων με διάφορους τρόπους. Οι εκτυπώσεις, τα σχέδια και οι φωτογραφίες που εμφανίζονται σε αυτήν την έκθεση απεικονίζουν μερικές μόνο προσεγγίσεις. Οι κοινωνικά συνειδητοί καλλιτέχνες William E. Smith (1913-1997), Charles White (1918-1979) και Käthe Kollwitz (1867-1945) πίστευαν ότι οι συναισθηματικά αποκαλυπτικές εικόνες θα μπορούσαν να προκαλέσουν ενσυναίσθηση και να οδηγήσουν το σύνολο σε κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές.

Ο μεγάλος Ολλανδός εικαστικός Ρέμπραντ (Rembrandt, 1606-1669), ο Ιταλός μπαρόκ καλλιτέχνης Πιέτρο Τέστα (Pietro Testa, 1611-1650) και ο σημαντικός Ιάπωνας δημιουργός της παραδοσιακής τέχνης της ξυλογραφίας ουκίγιο-ε, Τοσουσάι Σαράκου (Tōjūsai Sharaku, 1770-1825) μελέτησαν τις εκφράσεις του προσώπου για να αποτυπώσουν καλύτερα στιγμές που αντλούνται από γνωστές αφηγήσεις και παραδοσιακές ιστορίες. Και τέλος η Janice Guy (1953) και η Lee Miller (1907-1977) εξέτασαν ψυχολογικές πτυχές της ανθρώπινης έκφρασης μέσω της φωτογραφίας.

Εκφράσεις με πλούσια και συγκρατημένα συναισθήματα. Η κοινωνική επαφή, η ανάγκη για λεκτική, μη λεκτική αλλά και συναισθηματική επικοινωνία κάνουν τους ανθρώπους να υιοθετούν εκφράσεις του προσώπου εθελοντικά ή ακούσια. Οι εθελοντικές εκφράσεις του προσώπου συχνά ρυθμίζονται κοινωνικά, ενώ αντίθετα οι ακούσιες εκφράσεις του προσώπου είναι έμφυτες.

Οι εκφράσεις του προσώπου είναι μια παγκόσμια και καθολική «γλώσσα» μεταξύ των ανθρώπων. Τις βλέπουμε και τις κατανοούμε σε μεγάλο βαθμό από τις κοινωνικές καταστάσεις γύρω μας. Αναγνωρίζουμε τις δικές μας «φορτίσεις» και μπορούμε να εξασκηθούμε ώστε να διακρίνουμε τα κρυφά νοήματα πίσω από την έκφραση στην καθημερινότητα του προσώπου ενός ατόμου.

Απελευθερώστε το συναίσθημα, βγάλτε τα προσωπεία, εκφραστείτε με το πρόσωπο και τη γλώσσα του σώματος, αλλά μάθετε να διακρίνετε και τις ανάγκες που μπορεί να κρύβονται στα πρόσωπα των γύρω μας, γιατί τις περισσότερες φορές τα λόγια είναι περιττά, όπως λέει και το τραγούδι, καθώς ειδικά στις μέρες μας η ανάγκη για διά ζώσης επαφή και επικοινωνία έχει μεγαλώσει υπερβολικά.

📌 «Expressions», Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφεια, μέχρι 31 Ιουλίου. https://philamuseum.org/calendar/exhibition/expressions

📌 Μένουμε ασφαλείς! Λόγω της πανδημίας ακόμη ξεναγούμαστε και απολαμβάνουμε διαδικτυακά εκθέσεις και συλλογές στο μουσείο και παίρνουμε μέρος σε online εκδηλώσεις.