Απεικόνιση μιας πάσχουσας ανθρωπότητας |

Ο Σάλινς μεταχειρίζεται το χιούμορ πολύ σοβαρά στις επιστημονικές του αψιμαχίες δίχως η ευθυμία να έχει εργαλειακό χαρακτήρα -θα βοούσε κάτι τέτοιο, τουλάχιστον υφολογικά. Επιτελεί, παρ’ όλα αυτά, στο ακέραιο τον πολεμικό της ρόλο.

Τούτο βεβαίως εξαρτάται και από τη φύση της αψιμαχίας· ο Σάλινς φαίνεται να γνωρίζει ότι όταν στέκεσαι κριτικά απέναντι στις (για να τον παραφράσουμε) χρήσεις και καταχρήσεις των ιδεολογικά φορτισμένων θεωριών, όπως οι μεταποικιοκρατικές σπουδές ή αυτές της ανθρωπολογικής αποδόμησης, το χιούμορ είναι ανακουφιστικό. Οπως και να ’χει, το «Τι στο... Φουκό» δεν είναι απλώς μια συλλογή χαριτολογημάτων περί της ανθρωπολογίας ή σκωπτικών μικροκειμένων πολεμικής.

Καθώς αρκετά από αυτά είχαν δημοσιευτεί με τη μία ή την άλλη μορφή σε προηγούμενες μελέτες, άρθρα ή ομιλίες, η συγκέντρωσή τους σε έναν τόμο αποτελεί μια κανονική εργασία. «Φαρμακερά σχόλια» τα χαρακτηρίζει ο ίδιος, που φυσικά δεν αφορούν απλώς και μόνο την ανθρωπολογία ως επιστημονικό κλάδο. Και δεν θα μπορούσαν άλλωστε διότι η ανθρωπολογία διαθέτει ένα πολύ ιδιαίτερο και εξαιρετικά κρίσιμο χαρακτηριστικό: η ιστορία της αποτελεί μια «διαρκή συνέπεια της αντίφασης της ύπαρξής της ως μια επιστήμη των άλλων πολιτισμών [...] που προέρχεται από μια κοινωνία [...] η οποία μέσα από το ανθρωπολογικό συμβάν έμαθε πράγματι κάτι από τις άλλες κοινωνίες -έμαθε κάτι για τον εαυτό της».⁽¹⁾

Ο Σάλινς επιχειρεί προγραμματικά μια ευρεία συγκριτική αντιπαράθεση της Δυτικής κοσμολογίας και οντολογίας με ένα πλήθος ιθαγενών κοσμολογιών και οντολογιών, με σκοπό την αντίκρουση τούτης της κυρίαρχης στον Δυτικό πολιτισμό οντολογικής απεικόνισης μιας πάσχουσας ανθρωπότητας. Και είναι κυρίαρχη γιατί από τον θεολογικό οντολογικό πυρήνα της αυτή η εικόνα προβάλλεται προοπτικά στο σύνολο των επιμέρους διανοητικών και ιδεολογικών συγκροτήσεων του δυτικού πολιτισμού -προπάντων στην επιστήμη, στις επιστήμες του ανθρώπου, από την ανθρωπολογία και την ψυχολογία μέχρι την οικονομία.

Με την πτώση του Αδάμ αμαρτήσαμε όλοι, λέει ο Σάλινς, και συνακόλουθα ημαρτημένες είναι οι επιστήμες μας του ανθρώπου, μιας και το αντικείμενό τους, ο άνθρωπος, αποτελεί την προνομιακή ενσάρκωση της οντολογικής μοχθηρίας και κακίας εντός ενός σύμπαντος κοσμολογικά αλλότριου και αδιάφορου. Και, όπως στις επιστήμες ομοίως και στην πολιτική: «Για περισσότερο από δυο χιλιετίες, ξανά και ξανά, τους λαούς που ονομάζουμε “Δυτικούς” τούς κατατρύχει το φάσμα της εσώτερης υπόστασής τους: η οπτασία μιας ανθρώπινης φύσης τόσο αχόρταγης και εριστικής που, αν δεν δαμαστεί με κάποιο τρόπο, θα βυθίσει την κοινωνία στην αναρχία. [Αυτή είναι] η πολιτική επιστήμη του απείθαρχου ζώου».⁽²⁾

Οι γενεαλογίες στοιχίζονται γύρω από τον Χομπς: απ’ αυτόν και προς τα πίσω (μιας και ο Χομπς όλο και παλιώνει, όπως διαπιστώνει ο Σάλινς) έως τον Ησίοδο, τον Θουκυδίδη και τους σοφιστές που χώρισαν, μοιραία, τον άνθρωπο από τη φύση, και απ’ αυτόν και προς τα εμπρός (μιας και ο Χομπς ολοένα και νεότερος γίνεται) έως τον Φρόιντ και τον Φουκό που πλειοδότησαν ιδιοφυώς επί του εγγενούς διχασμού του ανθρώπου. Οι αντιρρήσεις του Σάλινς σε αυτό το ευρύτατο φάσμα επιστημονικών, φιλοσοφικών και πολιτικών θεωριών είναι εξίσου επιστημολογικές και μεθοδολογικές όσο και πολιτικές.

Οι αντιρρήσεις αυτές βρίσκουν τη θεμελίωσή τους (καλύτερα, το παράδειγμά τους) στα εμπειρικά δεδομένα που τους προμηθεύει η εθνογραφική έρευνα. Και τούτο, κυρίως, διότι οι απομακρυσμένες από το δυτικό μοτίβο κοσμολογίες των ιθαγενών κοινωνιών πλήττουν τον πυρήνα της θεμελιώδους αξίωσης της Δυτικής οντολογίας: την καθολικότητα. Η δυτική μεταφυσική προφανώς δεν μπορούσε να διακόψει το ιλιγγιώδες οντολογικό στροβίλισμα του αχόρταγου και απείθαρχου ζώου. Μπορούσε όμως να σκανδαλίζεται από αυτήν την «παράδοξη ψυχολογία του αγρίου», το «οντολογικό σκάνδαλο» της διυποκειμενικής ύπαρξης και της αντίθεσής του στον «ευρωπαϊκό ατομισμό».⁽³⁾

Αν αυτός ο σκανδαλισμός είναι ικανός να διακόψει το οντολογικό στροβίλισμα είναι κάτι αβέβαιο, και μάλλον απίθανο· ο στροβιλισμός αυτός παράγει μια ισχυρή ελκτική δύναμη. «Συνειδητοποιώ ότι μιλώντας για “ύπαρξη” ή “είναι” κινδυνεύω να οδηγήσω τη συζήτηση σε σκοτεινά φιλοσοφικά νερά», παίρνει τις προφυλάξεις του ο Σάλινς.⁽⁴⁾ Σκοτεινά φιλοσοφικά νερά που ταράσσονται από τηn τρίαινα που κραδαίνει, ποιος άλλος; Ο κυρίαρχος τούτων των νερών, ο Φουκό.

Το πρόγραμμα του Σάλινς για την ανθρωπολογία είναι εξαιρετικά κρίσιμο και κάτι επιπλέον· είναι πολιτικό. Η εξουσιοκρατία βάλλεται σταθερά εκεί όπου προσωποποιείται προνομιακά: στους Χομπς και Φουκό. «Οταν ο [δεύτερος] μιλάει για πόλεμο όλων εναντίων όλων και [...] υπονοεί έναν χριστιανικό διχασμένο εαυτό, μπαίνουμε στον πειρασμό να πιστέψουμε ότι ο ίδιος και ο Χομπς έχουν περισσότερα πράγματα κοινά πέραν του ότι, με την εξαίρεση του Χομπς, και οι δυο ήταν φαλακροί»!⁽⁵⁾

*Μεταδιδακτορικός ερευνητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο

1. Sahlins, Πολιτισμός και πρακτικός λόγος, μτφρ. Ν. Κούρκουλος, Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1996, σ. 109.
2. Sahlins, Η δυτική ψευδαίσθηση της ανθρώπινης φύσης, μτφρ. Ν. Κούρκουλος, Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2010, σ. 12.
3. Sahlins, Τι είναι (και τι δεν είναι) η συγγένεια, μτφρ. Ν. Κούρκουλος, Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2013, σ. 63.
4. Στο ίδιο, σ. 64.
5. Στο βιβλίο, σ. 59.