Η σιωπηλή γλώσσα των φυτών

Οι πάντες γνωρίζουν ότι τα φυτά είναι κι αυτά ζωντανοί οργανισμοί, ωστόσο είναι πολύ διαφορετικοί από εμάς και τα άλλα ζώα. Και γι’ αυτό η διείσδυση της ανθρώπινης σκέψης στον μαγικό κόσμο των φυτών απαιτεί την απαλλαγή μας από τη συνήθη ζωοκεντρική και ανθρωποκεντρική μας θεώρηση των έμβιων όντων. Μας είναι ευκολότερο να κατανοήσουμε τα ζώα, τα οποία –λόγω της κοινής εξελικτικής προέλευσής μας– μας είναι περισσότερο οικεία, ενώ τα φυτά έχουν έναν διαφορετικό τύπο δομής, οργάνωσης, λειτουργίας και βιολογικής συμπεριφοράς. Διαθέτουν δηλαδή ένα άλλο ύφος και ήθος ζωής από τα ζώα, που τα καθιστά τόσο πετυχημένα, υπό μία εξελικτική άποψη.

Αραγε, μπορεί να οπτικοποιηθεί αισθητικά και να εξηγηθεί βιολογικά η διαχρονική παρουσία και η ασύλληπτη ποικιλομορφία των φυτικών μορφών ζωής στον πλανήτη Γη; Και πώς εξηγείται η ασύλληπτη βιοποικιλότητα και η εκκωφαντική βιολογική επιτυχία ων άλαλων και, υποτίθεται, ανόητων φυτών; Σε αυτά τα δύο ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει η νέα ομαδική έκθεση με τίτλο «Η σιωπηλή γλώσσα των φυτών», την οποία επιμελήθηκε η δρ Θαλάσσιας Βιολογίας Νίνα Φραγκοπούλου.

Η έκθεση ξεκίνησε τη Δευτέρα 17 Μαρτίου (19.00-22.00) και θα διαρκέσει έως και τις 14 Απριλίου στις γκαλερί της Ελληνοαμερικανικής Ενωσης και φιλοξενεί έργα 30 καταξιωμένων εικαστικών εμπνευσμένα από την ομορφιά και τη μαγεία του φυτικού κόσμου, τα οποία προγραμματικά ανοίγουν έναν δημιουργικό διάλογο της τέχνης με την επιστήμη των φυτών. Oι συμμετέχοντες καλλιτέχνες, μέσα από τα έργα τους που συνδυάζουν ζωγραφική, γλυπτική, φωτογραφία, βίντεο και εγκαταστάσεις, επιχειρούν να αναδείξουν τον απαράμιλλο ρόλο των φυτών και τη διαρκή προσφορά τους στην ισορροπία του γήινου οικοσυστήματος, καθώς και να ενισχύσουν την αίσθηση της ευθύνης για την προστασία του φυσικού μας κόσμου.

Παρουσιάζοντας τους στόχους των εικαστικών και επιστημονικών εκδηλώσεων η επιμελήτρια της έκθεσης Νίνα Φραγκοπούλου επισημαίνει: «Συνολικά, η συμβολή των φυτών στην τέχνη έχει μακρά και πλούσια ιστορία και συνεχίζει να αποτελεί σημαντικό μέρος της σύγχρονης καλλιτεχνικής δημιουργίας. Καλλιτέχνες/-ιδες σχεδιάζουν φυτά για να αποτελέσουν πεδίο έρευνας των βοτανολόγων, των οικολόγων, των φυσιολόγων και των γιατρών για τη δημιουργία φαρμάκων.

»Τα φυτά είτε για τη συμβολική και αισθητική τους αξία είτε για τον ρόλο τους στην καθημερινότητα και τη δημιουργία μιας συγκεκριμένης ψυχικής διάθεσης αποτελούν αναπόσπαστο μέρος πολλών έργων τέχνης, ενώ πολλοί είναι οι καλλιτέχνες που εμπνέονται από τα σύγχρονα οικολογικά ζητήματα που σχετίζονται με τα φυτά».

Η πλανητική αξία της φυτικής ζωής

Αν ρωτούσαμε τον μέσο πολίτη σχετικά με τη σημασία των φυτών στην εξέλιξη και τη διατήρηση της ζωής όπως τη γνωρίζουμε, κανείς δεν θα είχε τη διάθεση να τα υποτιμήσει. Ποιος θα μπορούσε να αμφισβητήσει τη σημασία τους ως πηγής τροφής, όταν το 35% των διαιτητικών πρωτεϊνών στις ανεπτυγμένες χώρες και το 80% στις αναπτυσσόμενες έχει άμεση φυτική προέλευση; Οταν μάλιστα όλη η τροφή μας προέρχεται, σε τελευταία ανάλυση, από τα φυτά, που κατέχουν τη βάση της τροφικής πυραμίδας; Οταν, επιπλέον, το 23% των παραγόμενων φαρμάκων στον Δυτικό κόσμο περιέχει τουλάχιστον ένα φυτικό προϊόν, ποσοστό που ανεβαίνει εντυπωσιακά αν λάβει κανείς υπόψη του και την παραδοσιακή ιατρική του τρίτου κόσμου;

Εξάλλου, μέχρι την πολύ πρόσφατη έλευση του ψηφιακού βιβλίου, όλα τα αριστουργήματα της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας και της επιστήμης αποτυπώθηκαν σε φυτικά προϊόντα: στους πάπυρους των Αιγυπτίων και στο χαρτί των Κινέζων. Οι περισσότεροι θα ανέφεραν επίσης και την αισθητική αξία τους, τη συγκίνηση που προκαλεί η πλειάδα των χρωμάτων, των αποχρώσεων και των αρωμάτων. Αλλοι θα πρόσθεταν την ανεκτίμητη απόλαυση που προσδίδει στην τροφή το φυτικό καρύκευμα, τη χαλαρή έξαψη μετά από ένα ποτήρι κρασί που φτιάχνει την παρέα, ή την έκσταση από τον αρμονικό ήχο του βιολιού που κατασκευάστηκε από το κατάλληλο ξύλο.

Ωστόσο, ο κατάλογος χρήσεων των φυτών από τον άνθρωπο αφορά μια μικρή μειονότητα λίγων εκατοντάδων φυτικών ειδών που είτε έχουν εξημερωθεί και καλλιεργηθεί είτε προσφέρουν προϊόντα και υπηρεσίες ως άγρια και αυτοφυή στη φύση. Υπάρχουν όμως τουλάχιστον άλλα 260.000 άσημα φυτικά είδη που μοιραζόμαστε μαζί τους τον πλανήτη, τα οποία έχουν τεράστια σημασία απλώς και μόνον επειδή είναι εκεί. Είδη που διαμόρφωσαν, διαμορφώνουν και θα εξακολουθήσουν να διαμορφώνουν την κατάσταση των πραγμάτων στον πλανήτη Γη.

Αυτό συμβαίνει, όπως εξηγεί αναλυτικά ο Γιάννης Μανέτας στο βιβλίο του «Τι είδε η Αλίκη στη χώρα των φυτών», διότι τα φυτά έχουν την ικανότητα να εκμεταλλεύονται μια πρακτικά ανεξάντλητη εξωγήινη ενεργειακή πηγή, τον ήλιο, και αυτή η ικανότητα εκμετάλλευσης της ηλιακής ενέργειας, δηλαδή η φωτοσύνθεση, ήταν τόσο επιτυχής ώστε όχι μόνο επικράτησε κατά την εξέλιξη όλων των φυτών, αλλά και καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το κλίμα, τη σύσταση της γήινης ατμόσφαιρας, τον κύκλο του άνθρακα, τον υδρολογικό κύκλο, την παραγωγή τροφής και πολλά άλλα. Πράγματι, αυτή η εξελικτική επιλογή της φωτοσύνθεσης των φυτών διαμόρφωσε την ιστορία και την εξέλιξη της πλανητικής ζωής σε βαθμό που μόλις τις τελευταίες δεκαετίες αρχίσαμε να κατανοούμε.

Ενώ είναι εύκολο να φανταστούμε μια πλανητική ζωή αποκλειστικά φυτική, χωρίς ζώα και ανθρώπους, είναι αδύνατο να διανοηθούμε το αντίθετο. Εάν δεν υπήρχαν τα φυτά, η ζωή στη χέρσο αλλά και στον ωκεανό θα ήταν αδύνατη. Ο πλανήτης μας πέρασε τα εννέα δέκατα της ηλικίας του με τη ζωή περιορισμένη στο νερό. Μόνο μετά τον σταδιακό εποικισμό της ξηράς από κάποια πρωτοπόρα είδη φυτών (!) έγινε εφικτή η εξέλιξη των νέων χερσαίων μορφών ζωής. Δηλαδή το εξελικτικό θαύμα της βιοποικιλότητας των έμβιων όντων που βλέπουμε γύρω μας, το οποίο, δυστυχώς, ούτε το κατανοούμε ούτε και το εκτιμούμε επαρκώς, και γι’ αυτό συνεχίζουμε να το καταστρέφουμε.

Ο διάλογος επιστήμης και αισθητικής των φυτών

Οι συνεργασίες μεταξύ καλλιτεχνών και επιστημόνων έχουν μακρά και σημαντική ιστορία, που βασίζεται στην αξιοποίηση τόσο των νέων ιδεών όσο και των αναδυόμενων τεχνικών. Στις μέρες μας, καθώς τα πεδία έρευνας των φυσικών επιστημών έχουν επεκταθεί και οι πρακτικές των καλλιτεχνών και των σχεδιαστών έχουν διαφοροποιηθεί, το ίδιο ισχύει και για τη δυνητική αξία των αλληλεπιδράσεων μεταξύ αυτών των δύο φαινομενικά διαφορετικών δραστηριοτήτων.

Στο ερώτημά μας με ποια κριτήρια –εικαστικά και επιστημονικά– έγινε η επιλογή των καλλιτεχνών και τι περιλαμβάνουν τα έργα που εκτίθενται σε αυτή την ομαδική έκθεση, η Νίνα Φραγκοπούλου μάς απάντησε ως εξής: «Οι 30 καταξιωμένοι καλλιτέχνες επιλέχθηκαν με κριτήριο την αναγνωρισμένη ευαισθητοποίησή τους σε περιβαλλοντικά ζητήματα. Μέσα από έργα ζωγραφικής, γλυπτικής, φωτογραφίας, βίντεο και εγκαταστάσεων εντάσσουν τα φυτά στη σύγχρονη πραγματικότητα, αναδεικνύοντας την ομορφιά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους (από μικροσκοπικές δομές έως ψηλά δένδρα), θέτοντας θέματα που σχετίζονται με την οικολογία και την αλληλεπίδρασή τους με τον άνθρωπο, την κλιματική αλλαγή, την κλιματική μετανάστευση αλλά και την κοινωνικο-πολιτική κατάσταση.

»Τα φυτά δεν παρουσιάζονται απλώς ως βιολογικά στοιχεία του κόσμου γύρω μας, αλλά ως σύμβολα που καλούν σε εσωτερική αναζήτηση και αναστοχασμό. Μέσα από την ποικιλία μορφών και χρωμάτων, υλικών και προσεγγίσεων, τα έργα της έκθεσης συνομιλούν μεταξύ τους και δημιουργούν ένα αποτέλεσμα φιλικό στον επισκέπτη.

»Η αναπαράσταση της ζωής των φυτών είναι οικεία και αγγίζει όλους τους ανθρώπους, δημιουργώντας μια συναισθηματική σύνδεση με τα έργα. Τα φυτά έχουν, όμως, μια “σιωπηλή” γλώσσα επικοινωνίας που δεν την κατανοούμε. Ετσι, μέσα από τις διαλέξεις δημόσιας επιστήμης και τις ξεναγήσεις φιλοδοξούμε να συμβάλουμε στην επίγνωση της σημασίας των φυτών στο παγκόσμιο οικοσύστημα και τη ζωή μας, και να υπενθυμίσουμε την ανάγκη της προστασίας τους».

Πράγματι, η έκθεση «Η σιωπηλή γλώσσα των φυτών» πλαισιώνεται και νοηματοδοτείται από τις πολύ ενδιαφέρουσες επιστημονικές διαλέξεις δύο διαπρεπών Ελλήνων ειδικών, που θα πραγματοποιηθούν την ερχόμενη Πέμπτη 3 Απριλίου στις 18.30 στην Γκαλερί Κέννεντυ της Ελληνοαμερικανικής Ενωσης.

Η πρώτη διάλεξη με τίτλο «Εμείς, η κλιματική κρίση και τα φυτά» ο Γιώργος Καραμπουρνιώτης, ομότιμος καθηγητής στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, θα εξετάσει το πώς η φρενήρης χρήση των ορυκτών καυσίμων, η συρρίκνωση των τροπικών δασών και οι καταστροφές στη διάρκεια των πολεμικών συγκρούσεων αποτελούν τις κύριες αιτίες εμπλουτισμού της ατμόσφαιρας με τεράστιες ποσότητες CO2 αλλά και άλλων αερίων «θερμοκηπίου». Τα αέρια, δηλαδή, που επηρεάζουν καταστροφικά το κλίμα, προκαλώντας την υπερθέρμανση του πλανήτη. Πώς θα αντιδράσουν τα καλλιεργούμενα αλλά και τα «άγρια» φυτά σε αυτή την οικολογική καταστροφή; Θα έχουν χρόνο να προσαρμοστούν; Εχουν συμβεί ανάλογες αλλαγές στο πρόσφατο και απώτερο παρελθόν και τι ρόλο έπαιξαν τα φυτά;

Στη δεύτερη διάλεξη με τίτλο «Χρώματα κι αρώματα» ο Γιάννης Μανέτας, ομότιμος καθηγητής στο τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών και συγγραφέας δύο πολύ αξιόλογων βιβλίων για την αόρατη ζωή των φυτών, θα διερευνήσει μία μη ανθρωποκεντρική θεώρηση των φυτών, σύμφωνα με την οποία αυτά ανθίζουν και εκλύουν αρώματα όχι για να τέρψουν τις αισθήσεις μας. Αντίθετα, έχουν τους δικούς τους λόγους και είναι μάλλον αδιάφορα για τα συναισθήματά μας. Θα εξετάσει, δηλαδή, το ερώτημα ποια ήταν η αναγκαιότητα που οδήγησε τη βιολογική εξέλιξη στο να πλουτίσει τον κόσμο με αυτή την τεράστια ποικιλία από περίτεχνες ανθικές μορφές, σχήματα, χρώματα και αρώματα; Και πώς κατέληξε αυτό το θαύμα να διεγείρει τον ανθρώπινο νου και το συναίσθημα, πυροδοτώντας την καλλιτεχνική δημιουργία; Με άλλα λόγια, ποια είναι η φυσική προέλευση της τέχνης και ποιες ανάγκες εξυπηρέτησε ώστε να γίνει τελικά μέρος της ανθρώπινης φύσης;

ℹ️ «Η σιωπηλή γλώσσα των φυτών»
Την ερχόμενη Πέμπτη 3 Απριλίου, στις 18.30. Την έκθεση θα πλαισιώσουν παράλληλες εκδηλώσεις: δύο πολύ ενδιαφέρουσες επιστημονικές διαλέξεις από κορυφαίους Ελληνες ειδικούς. Στην Γκαλερί Κέννεντυ της Ελληνο­αμερικανικής Ενωσης (με είσοδο ελεύθερη) θα μιλήσουν ο Γιώργος Καραμπουρνιώτης, ομότιμος καθηγητής, τμήμα Επιστήμης Φυτικής Παραγωγής Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, με τίτλο ομιλίας: «Εμείς, η κλιματική κρίση και τα φυτά», και ο Γιάννης Μανέτας, ομότιμος καθηγητής, τμήμα Βιολογίας Πανεπιστήμιο Πατρών, με τίτλο ομιλίας: «Χρώματα κι αρώματα»