Αντιπροσώπευση και (ή) δημοκρατία | ΕΦΣΥΝ

Υπάρχει αντιπροσωπευτική δημοκρατία;
Λουίτζι Φεραγιόλι

Αλήθεια, υπάρχει αντιπροσωπευτική δημοκρατία; Το ερώτημα περιέχει περισσότερες διαστάσεις από όσες αρχικά αποκαλύπτονται. Η θεμελιώδης, όμως, διάσταση είναι αυτή που επιχειρεί να στοχαστεί πάνω στη δυνατότητα ενός συνδυασμού μεταξύ αντιπροσώπευσης και δημοκρατίας. Με άλλα λόγια πάνω στη δυνατότητα να υπάρξει μια δημοκρατία, η οποία να μην είναι άμεση.

Οσο κι αν φαίνεται παράξενο, η κυρίαρχη, ανάμεσα στους θεωρητικούς όλων των ποικιλιών, άποψη είναι πως η δημοκρατία μόνο ως άμεση αξίζει το όνομά της. Μόνο η «δημοκρατία των αρχαίων» είναι όντως δημοκρατία. Η εισαγωγή της αντιπροσώπευσης ακυρώνει -ή, με μια μετριοπαθέστερη διατύπωση, απομειώνει σοβαρά- την ουσία της δημοκρατίας, στην οποία οι πολίτες αποφασίζουν οι ίδιοι, χωρίς να εκχωρούν σε κανέναν αυτό τους το αποκλειστικό δικαίωμα. Με τα λόγια του Ρουσό, η κυριαρχία δεν αντιπροσωπεύεται. «Η αντιπροσώπευση στο νομοθετικό σώμα είναι αδύνατη, αφού κανένας δεν μπορεί να βούλεται για άλλους παρά μόνο να εκφράζει τη δική του βούληση για λογαριασμό τους, άρα να τους εξουσιάζει» (σελ. 57).

Ο Κουρουνδής παρακολουθεί την εξέλιξη της έννοιας της αντιπροσώπευσης, τη θεσμική της αποτύπωση και την ισχυρή συσχέτισή της με τις πολιτικο-κοινωνικές εξελίξεις στο πέρασμα των αιώνων της νεωτερικότητας. Αναλύει τις ιδέες των πολιτικών φιλοσόφων, αλλά και των πολιτικών της δράσης, για τα σχετικά ζητήματα, τις συνδέει με τα συγκείμενα των συγκυριών -πολλές φορές, των ευρύτερων περιόδων- στις οποίες αναπτύχθηκαν, αναπτύσσει τις συγκρούσεις, που διαμείφθηκαν, υπογραμμίζει με κάθε ευκαιρία τον μη γραμμικό χαρακτήρα των εξελίξεων -εννοιολογικών, θεωρητικών, αλλά και θεσμικών. Ηταν οι επαναστατικές τομές, που αποτέλεσαν τους κύριους σταθμούς στη συγκρότηση νέων πολιτειακών παραδειγμάτων. Η αγγλική επανάσταση, ως ένα πρώτο βήμα, η βορειοαμερικανική, με καθοριστική συμβολή, η μεγάλη γαλλική, η Παρισινή Κομμούνα, η ρωσική, ριζικές τομές στην εξέλιξη των πραγμάτων, έφεραν, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, την κατάσταση στο σημείο που βρέθηκε στη διάρκεια των αιώνων της νεότερης εποχής.

Ενα στοιχείο που πρέπει να κρατήσουμε είναι πως ο φιλελευθερισμός και η δημοκρατία δεν είναι λογικά συνδεδεμένες έννοιες. Μάλιστα, η σύμπλοκη έννοια της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι, από πολλές απόψεις, αντίφαση εν τοις όροις.

Ο βίος και η πολιτεία, άλλωστε, των πραγματικών φιλελεύθερων, όπως πορεύθηκαν στην ιστορία, είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικός. Το ίδιο ισχύει και για τη θεωρητική τους συνεισφορά, αλλά η πρακτική είναι εντυπωσιακά αντι-δημοκρατική. Με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τη λυσσαλέα αντίστασή τους στην επέκταση του εκλογικού δικαιώματος έξω από μια μικρή μερίδα ιδιοκτητών. Τα φιλελεύθερα «επιχειρήματα» υπήρξαν πολλά και, συχνά, ευφάνταστα. Το αξονικό, ωστόσο, επιχείρημα, όπως συνηθίζεται ακόμη, είναι αυτό της «αξιοσύνης»: να εκλέγουν και να εκλέγονται οι άριστοι, αυτό είναι το σωστό και το άγιο.

Γι’ αυτό, εξάλλου, το πολίτευμα που προώθησαν στην ιστορία οι φιλελεύθεροι ήταν ένα είδος ολιγαρχίας, στο οποίο η εξυπηρέτηση του κτητικού ατομικισμού αποτελούσε καταστατικό παράγοντα, θεμέλιο της ευρύτερης κοσμοθεωρίας. Μάλιστα, τις περισσότερες φορές, το μίσος για τη δημοκρατία, ως μίσος απέναντι στις επικίνδυνες τάξεις, ήταν ρητά εκφρασμένο.

Μόνο στις ριζοσπαστικές στιγμές των επαναστάσεων, η φιλελεύθερη διανοητική και πρακτική κυριαρχία ταρακουνήθηκε. Ηταν οι Levellers –κι ακόμα περισσότερο οι Diggers- της αγγλικής επανάστασης, που απαίτησαν την «απαράδεκτη», πολιτική, έστω, ισότητα. Ηταν οι «τρομοκράτες» του 1793 -Ροβεσπιέρος, Σεν Ζιστ, Κουτόν,…-, που υποστήριξαν ένα ακραιφνώς δημοκρατικό Σύνταγμα, όπου όχι μόνο δόθηκε καθολικό (για τους άνδρες) δικαίωμα ψήφου, αλλά αυτό αφορούσε και τους αλλοδαπούς, ακόμα και τους σκλάβους, που απελευθερώθηκαν στις 4 Φεβρουαρίου του 1794. Αυτά συνέβαιναν για πρώτη φορά στην ιστορία. Οντας αδιανόητα για τους φιλελεύθερους, πολεμήθηκαν με ακραία σφοδρότητα. Το κυριότερο, για τους αστούς, ήταν πως οι δημοκρατικές επιδιώξεις ήταν γέννημα και όχημα της ταξικής πάλης των κατώτερων, αξιοθρήνητων κατά βάση, ανθρώπων. Ο Θεόφιλος Γκοτιέ θα μιλούσε για «γορίλες», ο Τοκβίλ για «τέρατα».

Ο Κουρουνδής, μ’ όλο που δεν αφορά το κυρίως θέμα του, αφιερώνει ένα εμβριθές και κατατοπιστικό, σύντομο, αλλά πολύ περιεκτικό κεφάλαιο, στο σύστημα των Συμβουλίων. Το ενδιαφέρον της προσέγγισης είναι η επιμονή του πως, σε αντίθεση με ό,τι είναι κοινά αποδεκτό, το συμβουλιακό δημοκρατικό μοντέλο κάθε άλλο παρά αγνοούσε τα ζητήματα της αντιπροσώπευσης. Η προλεταριακή ματιά του, όμως, η έγνοια του για την απόκτηση φωνής από τους «μικρούς ανθρώπους», πέρα από φύλα, φυλές κι εθνότητες, έκανε το σοβιετικό πρότυπο εξαιρετικά ευαίσθητο στους κινδύνους της κυριάρχησης από τους ισχυρούς, παραδοσιακούς όσο και νεότευκτους. Νομίζω πως ο συγγραφέας είναι ο πιο κατάλληλος για να επεκτείνει τον σχετικό προβληματισμό, ο οποίος έχει τεράστια σημασία για τον στρατηγικό προσανατολισμό μιας Αριστεράς, η οποία, ειδικά υπό το φάσμα των πρόσφατων τρομακτικών εξελίξεων σε πλανητικό επίπεδο, ή θα είναι επαναστατική ή δεν θα είναι τίποτε.

Για να επανέλθω, όμως, στον τίτλο. Αν η αντιπροσώπευση δεν συνιστά δημοκρατία -ή ακυρώνει τη δημοκρατία- είναι, τουλάχιστον, αντιπροσωπευτικό αυτό που ονομάζουμε σήμερα «αντιπροσωπευτική δημοκρατία»; Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Κέλσεν, τον μείζονα, ίσως, θεωρητικό υποστηρικτή του κοινοβουλευτισμού ως του καλύτερου δυνατού συστήματος, «καμιά υπαρκτή δημοκρατία δεν θα έπρεπε να χαρακτηρίζεται αντιπροσωπευτική, εφόσον στις περισσότερες τα διοικητικά όργανα και οι δικαστές δεν εκλέγονται, ενώ σε όλες σχεδόν τα εκλεγμένα μέλη του Κοινοβουλίου δεν υπέχουν νομικής ευθύνης» (σελ. 139) έναντι των πολιτών-εκλογέων τους. Κοινώς «αντιπροσωπεύουν» τον εαυτό τους, συγκεκριμένα συμφέροντα και, ιδίως, αντιπροσωπεύουν το κράτος ενάντια τους πολίτες του.

Το βιβλίο είναι πραγματική προσφορά. Επιστημονικά ενδιαφέρον, ανεξάρτητα από την πολιτική τοποθέτηση του καθενός. Πολύτιμο, όμως, για τους αριστερούς.

Ο συγγραφέας, μετριοφρόνως, ισχυρίζεται πως πρόκειται, κυρίως, για ένα έργο συνταγματικού δικαίου. Είναι και πολιτική φιλοσοφία και πολιτική επιστήμη και ιστορία και απολαυστική ιστορία των ιδεών, ιδιαίτερα. Επιπλέον, η έκθεση και της ελλαδικής συζήτησης και θεσμικής πρακτικής των δύο αιώνων από την ανεξαρτησία, προσθέτει στην ποιότητα της συμβολής. Πραγματικά σπουδαία δουλειά.

xristoslaskos.wordpress.com