Σκληρά ερωτήματα για τη χαμένη συνύπαρξη των πολιτισμών

Ενα μουσικό θεατρικό έργο που αναμετράται με την πιο σκληρή κληρονομιά. Αυτή που και η επίσημη Ιστορία χρειάστηκε δεκαετίες για να αντικρίσει. Τον αφανισμό της ισραηλιτικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Το μουσικοθεατρικό Madre Salonico που, σε κείμενο του Λέοντα A. Ναρ, έκανε πρεμιέρα χθες (κι επαναλαμβάνεται απόψε, αύριο και στις 10 και 11 Απριλίου) στην Εναλλακτική Σκηνή της Λυρικής δεν είναι απλά μια χειρονομία μνήμης αλλά και μια γέφυρα πολιτισμού. 

Μέσα από τις μνήμες της Ζάνα, διάσημης κάποτε τραγουδίστριας που αναζητά τον παιδικό της έρωτα ο οποίος επιβίωσε από τον θάνατο στα ναζιστικά στρατόπεδα, καθώς και τον εγγονό της Ιντό, μετανάστη τρίτης γενιάς στη Νέα Υόρκη, ξετυλίγεται η ιστορική διαδρομή των Εβραίων της Θεσσαλονίκης - διαδρομή ταυτισμένη με τη συλλογική μνήμη της πόλης, με τους δωσίλογους και το πλιάτσικο των εβραϊκών περιουσιών. Ο συγγραφέας Λέων Α. Ναρ αναμιγνύει στο έργο τα ελληνικά με τα «λαντίνο», την ισπανοεβραϊκή γλώσσα της σεφαραδίτικης κοινότητας, μητρική γλώσσα των Εβραίων της πόλης, μια γλώσσα που χάνεται. Ετσι την αναβιώνει όπως και τα σεφαραδίτικα τραγούδια που ακούγονται όπως και τότε. Τραγούδια όπως η «Μισιρλού» και το «Πού θα βρω γυναίκα να σου μοιάζει» απ' όσα μοιράστηκαν εκείνη την εποχή οι Εβραίοι Θεσσαλονικείς με τους γειτόνους τους και που σήμερα τα γνωρίζουμε όλοι από την ελληνική τους εκδοχή. Αλλά ακούγονται επίσης τραγούδια όλων των εβραϊκών κοινοτήτων της λεκάνης της Μεσογείου.

Στην παράσταση, τη διασκευή των σεφαραδίτικων τραγουδιών και την πρωτότυπη μουσική υπογράφει η Μάρθα Μαυροειδή και ερμηνεύει το μουσικό σύνολο Σμάρι με τη σύμπραξη του Φώτη Σιώτα, ενώ τους ρόλους ερμηνεύουν οι Ελένη Ουζουνίδου και Λεονάρδος Μπατής.

Αυτή την καλλιτεχνική μαρτυρία, ένα έργο συλλογικής αυτογνωσίας και αναστοχασμού των τραυματικών γεγονότων της Σοά, σκηνοθετεί, στην τρίτη του συνεργασία με την Εναλλακτική Σκηνή ο Βίκτωρ Αρδίττης, για να μας αποκαλύψει στη συνέντευξή του τη δική του «συγγένεια» με το θέμα, αφού έχει και ο ίδιος καταγωγή από πολυπολιτισμικούς τόπους και έχει κληρονομήσει την ανάμνηση μιας δύσκολης αλλά χαμένης και ευτυχισμένης συμβίωσης θρησκειών και πολιτισμών πριν από την Καταστροφή του ΄22.

● Ενα έργο σε μια γλώσσα που χάνεται: τι γνωρίζατε πριν και τι μάθατε για αυτή τη γλώσσα και την ιστορία αυτού του λαού από το έργο;

Με μια έννοια αποτελεί μέρος μιας απωθημένης βιογραφίας μου. Εχω μητέρα από τη Θεσσαλονίκη και πατέρα από τη Σμύρνη. Ακουγα τα λαντίνο στο σπίτι, αλλά νόμιζα πως ποτέ δεν τα έμαθα. Δεν ανατράφηκα με αυτή την ταυτότητα, αλλά περισσότερο μάλλον με μια δημοκρατική συνείδηση, με την ελπίδα πως έτσι το Κακό δεν θα ξαναεπιστρέψει. Δυστυχώς δεν είναι έτσι… Το κείμενο του Λέοντα Ναρ, τόσο προσεκτικό και ισορροπημένο, μου έδωσε την ευκαιρία να ξανασυναντήσω και τη γλώσσα και τα τραγούδια, αλλά και τα σκληρά ερωτήματα του παρόντος της χαμένης συνύπαρξης των πολιτισμών.

● Πώς το προσεγγίσατε σκηνοθετικά; Τι θέλατε να αναδείξετε;

Να το πω με δυο λόγια, αν και κανείς δεν ξέρει πώς θα σας φανεί η παράσταση. Ελπίζω να είναι ζωντανή, συχνά κεφάτη και με χιούμορ, παρ' όλο που συχνά διατρέχει επώδυνες μνήμες. «Η τραγωδία», έλεγε ο δάσκαλός μου Αντουάν Βιτέζ, «διηγείται την ευτυχία εκ του αντιστρόφου». Θα μπορούσαν να είναι αλλιώς τα πράγματα… Θα μπορούσε να είναι αλλιώς ο εικοστός αιώνας; Μάλλον όχι… Η σκηνογράφος Μαρία Πανουργιά μάς έδωσε ένα κουτί κιβωτό, που το φώτισε η Μελίνα Μάσχα, έτσι ώστε να υπαινιχθούμε πως κάτω από το χώμα είναι οι νεκροί, αλλά επάνω οι άνθρωποι μπορούν να αναβιώνουν τραγούδια, συνταγές και ιστορίες με ένα πικρό χαμόγελο.

● Ποιος θεωρείτε πως είναι ο κινητήριος μοχλός της παράστασης;

Θα ήθελα να πω η μνήμη και το όνειρο... Αλλά για να γίνω σαφέστερος είναι η ιδέα πως η σκηνή μπορεί να διασώσει θραύσματα ενός χαμένου πολιτισμού και να τα ενεργοποιήσει στο παρόν. Μιλώ για τον σεφαραδίτικο πολιτισμό της Μεσογείου, τα τραγούδια και τη γλώσσα του. Είναι άθλος των ηθοποιών, της Λένας Ουζουνίδου και του Λεονάρδου Μπατή, που έμαθαν, μίλησαν και τραγούδησαν τα λαντίνο, τα εβραιοσπανιόλικα.

● To έργο μιλάει για τη χαμένη ελπίδα. Υπάρχει ελπίδα;

Δεν ξέρω αν τα πράγματα θα γίνουν καλύτερα ή χειρότερα. Εγώ και οι φίλοι μου συχνά λέμε πως δεν θα προλάβουμε να ξαναδούμε τον κόσμο της ελευθερίας, των δικαιωμάτων, της ανοχής, του όποιου ευρωπαϊκού κοινωνικού κράτους και μιας σχετικής ευημερίας, στον οποίο μεγαλώσαμε τη μεταπολεμική περίοδο. Ωστόσο –χωρίς να θέλω να μιλήσω δημοσιογραφικά και άμεσα πολιτικά– η αίσθηση μιας επικρεμάμενης Καταστροφής είναι τραγικά έντονη.

● Τι σημαίνει για εσάς το Madre Salonico;

Δεν είναι, βέβαια, ούτε ακριβώς συναυλία ούτε ακριβώς θεατρική παράσταση. Τη λέω «χειρονομία», που κι εγώ αναρωτιέμαι πώς θα διαβαστεί στη σύγχρονη συγκυρία. Ανταποκρίθηκα σε μια πρόσκληση του Αλέξανδρου Ευκλείδη, υπεύθυνου καλλιτεχνικού προγραμματισμού της Εναλλακτικής Σκηνής της Λυρικής, να τιμήσουμε με σύγχρονο τρόπο τον σεφαραδίτικο πολιτισμό, που διατρέχει όλη τη Μεσόγειο, τραγούδια και μουσική αιώνων. Για κάθε τραγούδι βρίσκαμε τέσσερις-πέντε εκδοχές, λίγο ή πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. «Επιβιώσεις» των τραγουδιών σε διαφορετικές κουλτούρες και λαούς. Και η ενορχηστρωτική εργασία της Μάρθας Μαυροειδή αναδεικνύει ακούσματα από την Ισπανία και την Αραβία μέχρι την Εγγύς Ανατολή, περνώντας από την Ιταλία και την Ελλάδα, από την Αναγέννηση και το Μπαρόκ, μέχρι το ταγκό και το βαλς. Γιατί, όπως λέει ο συνθέτης Κώστας Βόμβολος, που πρώτος αναβίωσε στην Ελλάδα τα σεφαραδίτικα τραγούδια: «Κανένας δεν εμπόδισε τους λαούς να αλληλοσφάζονται τραγουδώντας το ίδιο τραγούδι».

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ: Εναλλακτική Σκηνή Εθνικής Λυρικής Σκηνής-Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Madre Salonico. Κείμενο: Λέων A. Ναρ. Σκηνοθεσία: Βίκτωρ Αρδίττης. Διασκευή σεφαραδίτικων τραγουδιών, πρωτότυπη μουσική: Μάρθα Μαυροειδή. Με ελληνικούς και αγγλικούς υπέρτιτλους. Εισιτήρια 10-15 ευρώ. Προπώληση: Ταμεία ΕΛΣ, ΚΠΙΣΝ (τηλ.: 2130885700, καθημερινά 9.00-21.00), Ομαδικές πωλήσεις: 2130885742, www.ticketservices.gr