Ο Βιζυηνός από τον 19ο στον 21ο αιώνα

Ο Γεώργιος Βιζυηνός, που ξεκίνησε ως φέρελπις ποιητής και καταξιώθηκε ως τέτοιος (και) μέσω του Κανόνα των σχολικών βιβλίων, σήμερα χαίρει της εκτίμησης της κριτικής κοινότητας περισσότερο χάρη στα διηγήματά του. Θεωρείται μαζί με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη ως ένας από τους δύο κορυφαίους διηγηματογράφους του 19ου αιώνα, που έγραψε λίγα κείμενα, αλλά με θέματα και τρόπους πραγμάτευσης που τον φέρνουν πολύ μπροστά από την εποχή του.

Από τις δεκαετίες του 1880 και 1890 μέχρι τον 21ο αιώνα διαμορφώθηκαν μύθοι για το πρόσωπο και το έργο του, μύθοι που σταδιακά εξέπεσαν, για να φτάσουμε σήμερα να εκτιμάμε τη γραφή του ως διαχρονικά πολυπρισματική αξία. Ο πρώτος μύθος, που μάλλον εδραιώθηκε από τον Κωστή Παλαμά, θέλει την παρουσία του Θρακιώτη λογοτέχνη να έχει περιθωριοποιηθεί από τους συγχρόνους του και να μην αναγνωρίζεται η λογοτεχνική του στάθμη. Αυτόν τον μύθο ο Λάμπρος Βαρελάς, ικανότατος επιμελητής του τόμου, ανασκευάζει στο εποπτικό διάγραμμα της πρόσληψης του βιζυηνικού έργου από την κριτική, διάγραμμα που εν είδει εισαγωγής προηγείται των υπόλοιπων ανθολογημένων άρθρων και μελετών.

Ο δεύτερος μύθος αφορά τη θέση του Βιζυηνού στην ηθογραφική παραγωγή του 19ου αιώνα. Ενώ ο συγγραφέας για μεγάλο διάστημα είχε συναφθεί με το λαογραφικό πλαίσιο της εποχής, είχε συνδεθεί με τη θρακική ύπαιθρο και τις παραδόσεις της, είχε προσμετρηθεί στον εκπαιδευτικό δημοτικισμό, ο Παναγιώτης Μουλλάς το 1980 αποσυνδέει το έργο του από την ασφυκτική ζώνη της ηθογραφίας και τον οδηγεί στα εδάφη του ψυχολογικού ρεαλισμού.

Κι ενώ ο συγγραφέας παραμένει ρεαλιστής, όπως εξηγεί ο Δημήτρης Πολυχρονάκης, μέσα στο πλαίσιο του αινιγματικού ρεαλισμού του, πτυχές του έργου του τον καθιστούν εξαιρετικά επίκαιρο, φέρνοντάς τον κοντά στους προβληματισμούς του αιώνα μας. Η διάτρηση των ορίων μεταξύ φύλων και εθνών ή θρησκειών ανοίγει δρόμους αναζήτησης της ταυτότητας σε μια πολυπολιτισμική Θράκη και σε μια Ανατολή που διασταυρώνεται με τη Δύση, όπου ο παππούς μπορεί να έχει δυνάμει γυναικείους ρόλους και ο Μοσκώβ-Σελήμ να είναι Τούρκος και Ρώσος συνάμα. Αυτό που ο μεταμοντερνισμός το έχει αναγάγει σήμερα σε δυναμική παντιέρα, ο Βιζυηνός το είχε από τότε εγκολπωθεί ως δημιουργική διερεύνηση της ψυχολογίας ανθρώπων και λαών.

Η μετακίνηση του βάρους της κριτικής από το λαογραφικό και ηθογραφικό πλαίσιο προς την ψυχογραφική διάπλαση των ηρώων άνοιξε νέους δρόμους στη σκέψη. Ο Βιζυηνός δεν είναι πια ο γλαφυρός ηθογράφος της θρακιώτικης υπαίθρου, αλλά ο δεινός ψυχολόγος της ανθρώπινης ψυχής που συλλαμβάνει το υποσυνείδητο ως κινητήριο μοχλό της ατομικής δράσης, η οποία δεν κινείται πάντα ορθολογικά. Αυτό δίνει στα διηγήματά του δραματικό βάθος και ενώ φαινομενικά ο συγγραφέας αναπλάθει οικογενειακές τραγωδίες, στην ουσία ανάγει το προσωπικό και οικογενειακό σε πανανθρώπινο. Αντίστοιχα, το βήμα από το αυτοβιογραφικό στο κοινωνικό, με τη χρήση του αστυνομικού γρίφου, διαπλατύνεται ακόμα περισσότερο σε κύκλους που καλύπτουν θέματα όπως η θέση και ο ρόλος της γυναίκας, η σχέση μεταξύ αλλόθρησκων και το όριο ανάμεσα στις εθνότητες.

Η γυναίκα στον Βιζυνό κάθε άλλο παρά παθητική «χωριάτισσα» και υποτελής στον άνδρα είναι (Ευάγγελος Αυδίκος). Αναλαμβάνει πρωτοβουλίες και στηρίζει έμπρακτα την οικογένεια, ενώ λ.χ. στο διήγημα «Το μόνον της ζωής του ταξείδιον» ο παππούς λειτουργεί σαν γυναίκα και η γιαγιά σαν άνδρας. Η κρίση ταυτότητας δεν περιορίζεται στα φύλα, αλλά και στις οσμώσεις μεταξύ θρησκειών και λαών. Η μητέρα που μεγαλώνει σαν παιδί της έναν μουσουλμάνο Τούρκο ή, ακόμα περισσότερο, ο Μοσκώβ-Σελήμ που αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στη ρωσική και την τουρκική ψυχή του μέσα στο πολυπολικό περιβάλλον της Θράκης (Δημήτρης Τζιόβας) παραπέμπουν σε ένα πολιτισμικό υβριδισμό, αλλά και σε μια διφορούμενη κατάσταση ανάμεσα στο κοινωνικό πρότυπο του λογικού και σ’ αυτό του εξωλογικού (βλέπε τρελού ή νεραϊδοπαρμένου) (Μαίρη Μικέ).

Για να τα πετύχει όλα αυτά ο λογοτέχνης, χρησιμοποιεί το ρευστό πεδίο της αμφισημίας και της αβεβαιότητας (Βαγγέλης Αθανασόπουλος). Τα όρια μεταξύ των φύλων, των εθνών, των ψυχικών διακυμάνσεων δεν είναι σαφή και οι πολλαπλοί εαυτοί των χαρακτήρων συγκρούονται μεταξύ τους σε ένα διηνεκές σεισμογενές ρήγμα που γεννά τραγωδιακά αποτελέσματα. Ο διηγηματογράφος πλάθει οριακούς κόσμους, φέρνει σε εσωτερική σύγκρουση τις τεκτονικές πλάκες του ανθρώπου, αξιοποιεί τον γερμανικό ρομαντισμό (Αλεξάνδρα Ρασιδάκη) και τον «νοθεύει» υπέροχα με τον ρεαλισμό του, ανοίγοντας τον δρόμο προς σύγχρονες σπουδές, δυναμικές προσεγγίσεις και μεταμοντέρνες θεωρήσεις.