Ergasianews.gr Η δυνατή φωνή του κόσμου της μισθωτής εργασίας!
«Kοιτάξτε, ας είμαστε ειλικρινείς, η Ευρωπαϊκή Ενωση δημιουργήθηκε για να γαμήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες», δήλωσε ο Ντόναλντ Τραμπ σε μια ομάδα δημοσιογράφων στις 26 Φεβρουαρίου. «Αυτός είναι ο σκοπός και το έχουν καταφέρει. Αλλά τώρα είμαι πρόεδρος», πρόσθεσε. Οι ενέργειες και οι δηλώσεις του Αμερικανού προέδρου έχουν επιβαρύνει τις ισορροπίες της συμμαχίας του ΝΑΤΟ και έχουν προκαλέσει εντάσεις μεταξύ των κρατών-μελών της Ε.Ε. Μπορεί αυτός ο μεγιστάνας να διαλύσει τη διατλαντική συμμαχία ή απλώς μπλοφάρει;
Σύμφωνα με τον Χάιντς Γκέρτνερ, Αυστριακό πολιτικό επιστήμονα και εμπειρογνώμονα σε θέματα εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ και διεθνούς ασφάλειας, «η διατλαντική συμμαχία δεν θα τελειώσει». Υποστηρίζει ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες του Τραμπ δεν θα εγκαταλείψουν το ΝΑΤΟ «επειδή μέσω του ΝΑΤΟ ασκούν σημαντική επιρροή στα ευρωπαϊκά κράτη-μέλη». Επίσης, υπενθυμίζει ότι όλοι οι πρόεδροι των ΗΠΑ έχουν απαιτήσει μεγαλύτερες συνεισφορές από τα ευρωπαϊκά μέλη της συμμαχίας. «Ο Τραμπ έκανε απλά πιο ορατές τις σχέσεις εξάρτησης στο πλαίσιο της διατλαντικής συμμαχίας», σημειώνει. Ο Γκέρτνερ υπενθυμίζει ότι ο πρώην πρόεδρος Τζο Μπάιντεν είχε επίσης τονίσει τον ηγετικό ρόλο των ΗΠΑ, «αλλά, σε αντίθεση με τον Τραμπ, οι Ευρωπαίοι συνήθως ενημερώνονταν εκ των προτέρων για τις προθέσεις των ΗΠΑ». Μάλιστα, πριν από την απόσυρση από το Αφγανιστάν -«η οποία προετοιμάστηκε από τον Ρεπουμπλικανό πρόεδρο και πραγματοποιήθηκε από τον Μπάιντεν», σημειώνει- δεν ζητήθηκε η γνώμη των Ευρωπαίων συμμάχων του ΝΑΤΟ.
Πράγματι, κατά τη διάρκεια της πρώτης θητείας του Τραμπ, «οι Ευρωπαίοι στήριξαν κάθε σημαντική απόφαση εξωτερικής πολιτικής», υπενθυμίζει, συμπεριλαμβανομένης της πολιτικής για τη Βόρεια Κορέα «και τα χάμπουργκερ με τον Κιμ», τη «συμφωνία του αιώνα» του γαμπρού του προέδρου και την ακύρωση της πυρηνικής συμφωνίας με το Ιράν. «Μέχρι και οι δασμοί ήταν ανεκτοί», προσθέτει. Οι Ευρωπαίοι απέτυχαν επίσης να επωφεληθούν από τις διαπραγματεύσεις στην Κωνσταντινούπολη τον Μάρτιο του 2022, οι οποίες προέβλεπαν την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων και την παραίτηση της Ουκρανίας από την ένταξή της στο ΝΑΤΟ, πράγματα «πολύ πιο ευνοϊκά για την Ουκρανία». Μια νέα ευκαιρία (;) δίνεται στη Γηραιά Ηπειρο και, σε αυτό το πλαίσιο ιδεολογικού και κυριολεκτικού επανεξοπλισμού, πολλοί θέτουν το ερώτημα: πώς θα είναι η Ευρώπη σε πέντε χρόνια;
Σενάριο 1
Ενα νέο σιδηρούν παραπέτασμα: Ο Αυστριακός πολιτικός επιστήμονας Χάιντς Γκέρτνερ λέει ότι η Ιστορία έχει δείξει πως «ζώνες επιρροής δημιουργούνται εκεί που συναντώνται οι στρατοί». Υπενθυμίζει ότι ένα σύγχρονο σιδηρούν παραπέτασμα χτίζεται ήδη με έναν «έξυπνο» ηλεκτρονικό φράχτη στα σύνορα Φινλανδίας και Ρωσίας. Η Φινλανδία είναι η χώρα της Ε.Ε. που μοιράζεται τα πιο εκτενή σύνορα με τη Ρωσία. Ξεκίνησε την κατασκευή ενός φράχτη μήκους 200 χιλιομέτρων το 2023 και η κυβέρνησή της ελπίζει να τον ολοκληρώσει μέχρι το 2027 ή το 2028. Αρχικός στόχος ήταν να περιοριστεί η μετανάστευση από χώρες εκτός Ευρώπης, καθώς και Ρώσων που διαφεύγουν από την επιστράτευση. Σήμερα προετοιμάζονται και για άλλα ενδεχόμενα: «Πρέπει να είμαστε έτοιμοι και προετοιμασμένοι να προλάβουμε και να ανταποκριθούμε σε κρίσεις, συγκρούσεις και ακόμη και σε πιο σοβαρά σενάρια, όπως ο πόλεμος», δήλωσε η Φινλανδή υπουργός Εσωτερικών Μάρι Ραντάνεν στη συνάντηση με τον Δανό υπουργό Ετοιμότητας και Ανθεκτικότητας, Τόρστεν Σακ, στο Ελσίνκι στις 4 Μαρτίου. Νέα οπλικά συστήματα εγκαθίστανται ήδη και στις δύο πλευρές των συνόρων.
Για τον Γκέρτνερ, ένα πιθανό σενάριο είναι «η δημιουργία ενός νέου σιδηρού παραπετάσματος από την Αρκτική έως τη Μαύρη Θάλασσα μέσω της Ουκρανίας». Το αποτέλεσμα θα ήταν ο επανεξοπλισμός των χωρών και «η όξυνση του διλήμματος της ασφάλειας», που σημαίνει ότι όσο περισσότερο ένα κράτος ενισχύει τη δική του ασφάλεια, τόσο περισσότερο τροφοδοτεί την ανασφάλεια και τους φόβους των άλλων κρατών. «Δυστυχώς, νομίζω ότι έχει γίνει σαφές στους Ευρωπαίους ότι δεν θα επιστρέψουμε στο προηγούμενο status quo», λέει η Λίζα Μουσιόλ, επικεφαλής του προγράμματος της Ε.Ε. στον οργανισμό International Crisis Group. Η Μουσιόλ δηλώνει ότι παρατηρείται μια θεμελιώδης αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο «οι Ευρωπαίοι αντιλαμβάνονται την απειλή της ασφάλειας που προέρχεται από τη Ρωσία» και «αναγνωρίζουν επίσης, ή αρχίζουν να αναγνωρίζουν, ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι ένας τόσο αξιόπιστος συνεργάτης όσο θα ήθελαν». «Και νομίζω ότι αυτές οι αλλαγές θα παραμείνουν», συνεχίζει. Η Ευρώπη υφίσταται μια ριζική αλλαγή στην αμυντική της πολιτική. Το προφανέστερο παράδειγμα είναι η Γερμανία, η οποία προετοιμάζεται για έναν επανεξοπλισμό άνευ προηγουμένου. Ο νέος καγκελάριος, ο Φρίντριχ Μερτς της συντηρητικής Χριστιανοδημοκρατικής Ενωσης (CDU), πρότεινε την αλλαγή των αυστηρών κανόνων για το χρέος που περιορίζουν τις πλεονασματικές δαπάνες για την επέκταση των αμυντικών δαπανών. Στόχος του είναι η δημιουργία ενός ταμείου 500 δισεκατομμυρίων ευρώ. Για τον σκοπό αυτό, μια διάταξη θα εξαιρεί τις αμυντικές δαπάνες άνω του 1% του ΑΕΠ από τον έλεγχο του χρέους. Μια άλλη εναλλακτική λύση θα μπορούσε να είναι ένας μηχανισμός δαπανών σε ευρωπαϊκό επίπεδο ή ένα πρόσθετο ειδικό ταμείο για την Bundeswehr. Η συγκεκριμένη στιγμή επανεξοπλισμού Γερμανίας και Ευρώπης έχει επίσης σημασία. Δεν το έκαναν μέσα στα τρία και πλέον χρόνια του πολέμου στην Ουκρανία αλλά τώρα, παρακινούμενοι από τα μεγάλα λόγια της νέας αμερικανικής κυβέρνησης.
Σενάριο 2
Το αντι-μοντέλο για την αποφυγή του διλήμματος της ασφάλειας: «Στην ευρωπαϊκή ήπειρο, η Ρωσία από τη μία πλευρά και οι Ευρωπαίοι με την Ουκρανία από την άλλη δεν εμπιστεύονται ο ένας τον άλλο και τον βλέπουν ως απειλή», παραδέχεται η Μουσιόλ. Μια έκθεση του Crisis Group τον Ιανουάριο για το μέλλον της ασφάλειας της Ευρώπης ανέλυσε τις διαφορετικές αντιλήψεις περί απειλών και «παρατηρήσαμε ότι και οι δύο πλευρές αυξάνουν τις αμυντικές και αποτρεπτικές τους ικανότητες», εξηγεί η Μουσιόλ. Ως οργάνωση πρόληψης συγκρούσεων, δηλώνει πως «γνωρίζουμε ότι αυτό συνεπάγεται κινδύνους». Ετσι, «αυτή η ευρωπαϊκή τάξη ασφάλειας που βασίζεται στην αποτροπή θα πρέπει να εφαρμοστεί πολύ προσεκτικά, γιατί είναι αρκετά επικίνδυνη, πράγμα που σημαίνει περισσότερες προσπάθειες στο διπλωματικό μέτωπο».
Για τον Γκέρτνερ, υπάρχει ένα αντι-μοντέλο στο δίλημμα της ασφάλειας. Αναφέρεται στη μεταπολεμική περίοδο στη Ρωσία, όπου θα ήταν απαραίτητη «μια μεγάλη διεθνής διάσκεψη», όπως προτείνει. Λέει ότι θα επρόκειτο για τη «δημιουργία ενός κοινού συστήματος ασφαλείας στο οποίο η ασφάλεια θα θεωρείται αδιαίρετη». Αλλά μια τέτοια διαδικασία, προσθέτει, «δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τη συμμετοχή του παγκόσμιου Νότου». Για τον Αυστριακό πολιτικό επιστήμονα, «οι πολιτικές εγγυήσεις είναι πιο αποτελεσματικές από τις στρατιωτικές».
Σενάριο 3
Τι θα συμβεί αν όλα αυτά παραταθούν; Για τη Μουσιόλ, «αυτή είναι μια πολύ κρίσιμη στιγμή». Δηλώνει ότι «αυτό που συμβαίνει τώρα, τις επόμενες εβδομάδες και μήνες, θα είναι κρίσιμο όχι μόνο για την ασφάλεια της Ουκρανίας, αλλά και για την ευρωπαϊκή ασφάλεια και τη μορφή που θα πάρει». Λέει ότι ενώ ο Τραμπ πιέζει για μια γρήγορη συμφωνία, η πρόβλεψη του Crisis Group είναι ότι «οι διαπραγματεύσεις είναι πιθανό να παραταθούν». Θα μπορούσαν να υπάρξουν περισσότερες συνομιλίες μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας, καθώς και ευρύτερες με Ουκρανούς και Ευρωπαίους. Η Μουσιόλ πιστεύει επίσης πως ο Τραμπ θα συνειδητοποιήσει «ότι ο Πούτιν δεν ενδιαφέρεται πραγματικά για μια συμφωνία», οπότε «το πιο πιθανό σενάριο είναι αυτό να τραβήξει σε μάκρος».
Σενάριο 4
Ενας φαύλος κύκλος μονομέρειας: Η νέα αμερικανική κυβέρνηση έχει επίσης προκαλέσει εντάσεις στο εσωτερικό της ίδιας της Ε.Ε., αναζωπυρώνοντας την παλιά αντιπαλότητα μεταξύ Μελόνι και Μακρόν. «Θα ήθελα να μάθω με ποια ιδιότητα πήγατε στην Ουάσινγκτον», ρώτησε η Ιταλίδα πρωθυπουργός τον Γάλλο πρόεδρο κατά τη διάρκεια της συνάντησης των Ευρωπαίων ηγετών. Μια εβδομάδα νωρίτερα, η Μελόνι είχε παρευρεθεί στο συνέδριο των συντηρητικών MAGA στην Ουάσινγκτον. Η Μελόνι έχει επίσης ερωτηθεί σχετικά με μια μυστική συμφωνία μεταξύ της SpaceX του Ιλον Μασκ και της ιταλικής κυβέρνησης τον Ιανουάριο. Ενδοκυβερνητικά αρχίζουν επίσης να εμφανίζονται διαφωνίες, παρόλο που οι ηγέτες των 27 κρατών-μελών ενέκριναν ομόφωνα την πρόταση της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν για κινητοποίηση 800 δισεκατομμυρίων ευρώ για την άμυνα σε βάθος τετραετίας. Στην Ολλανδία, την περασμένη Τρίτη, το ολλανδικό κοινοβούλιο καταψήφισε το σχέδιο επανεξοπλισμού, ύψους πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ. Στο Παρίσι, στα αριστερά του Μακρόν, η Ανυπότακτη Γαλλία δεν θέλει ούτε να ακούσει για επανεξοπλισμό: «Ο πόλεμος θα ήταν μόνο μια μη αναστρέψιμη οικολογική καταστροφή», έγραψε ο Μελανσόν. Και στα δεξιά του Μακρόν, σύμφωνα με τη Λεπέν, «η Ρωσία δεν είναι ο κύριος κίνδυνος που αντιμετωπίζει η Γαλλία», αλλά ο «ισλαμικός φονταμενταλισμός». Στην Ισπανία, οι εταίροι του συνασπισμού του Σάντσεθ επίσης απορρίπτουν τον επανεξοπλισμό.
Βραχυπρόθεσμα, στην κεντρική Ευρώπη, δύο εκλογικές αναμετρήσεις θα μπορούσαν να είναι καθοριστικές. Στην Πολωνία, όπου οι προεδρικές εκλογές θα διεξαχθούν στις 18 Μαΐου, ο τόνος κατά της Ρωσίας σκληραίνει. Ο σημερινός πρόεδρος, Αντρέι Ντούντα, προέτρεψε τις ΗΠΑ να μεταφέρουν πυρηνικά όπλα στο έδαφός του: «Τα σύνορα του ΝΑΤΟ μετακινήθηκαν ανατολικά το 1999, οπότε 26 χρόνια αργότερα θα πρέπει να υπάρξει και μετατόπιση της υποδομής του προς τα ανατολικά», δήλωσε σε συνέντευξή του στη Financial Times. Εν τω μεταξύ, ο υποψήφιος του PiS, Κάρολ Ναβρότσκι, ζήτησε να διακοπούν οι διπλωματικές σχέσεις με τη Μόσχα. Στην Τσεχία, το σημερινό κυβερνών κεντροδεξιό μπλοκ συνασπισμού είναι φιλοευρωπαϊκό αλλά το κύριο κόμμα του, το θατσερικό ODS, αντιτίθεται σε μια μεγαλύτερη ευθυγράμμιση. Η κυρίαρχη δύναμη της αντιπολίτευσης, ο λαϊκιστικός σχηματισμός του ολιγάρχη Αντρέι Μπάμπις, που ονομάζεται ANO, και τον οποίο οι δημοσκοπήσεις βγάζουν νικητή των εκλογών του Οκτωβρίου, αντιτίθεται στον επανεξοπλισμό αλλά μπορεί να ακολουθήσει το ρεύμα της Ε.Ε. αν αυτό συνεπάγεται χρήματα. Στη Γερμανία, ορισμένοι βλέπουν τον επανεξοπλισμό ως μια οικονομική ευκαιρία. Οι αμυντικοί κολοσσοί της Γερμανίας προσπαθούν να αυξήσουν την παραγωγική τους ικανότητα ενόψει μεγάλων νέων παραγγελιών αρμάτων μάχης, τεθωρακισμένων, εγκαταστάσεων ραντάρ και πυραύλων αεράμυνας. Βρήκαν τα μέσα και τους εργαζόμενους στον προβληματικό τομέα της αυτοκινητοβιομηχανίας. Η Rheinmetall μόλις ανακοίνωσε ότι θα επαναχρησιμοποιήσει αρκετές μονάδες παραγωγής εξαρτημάτων αυτοκινήτων για την παραγωγή αμυντικού εξοπλισμού. Το ιστορικό αυτό σχέδιο εξαρτάται από τη στήριξη των κομμάτων, μεταξύ των οποίων βρίσκονται και Οι Πράσινοι που, θεωρητικά, ενέκριναν τη συμφωνία την περασμένη Παρασκευή.
Ενάντια στον πειρασμό της μονομέρειας, ο Βούλγαρος Ρουσλάν Στεφάνοφ, διευθυντής προγράμματος του think tank Centre for the Study of Democracy στη Βουλγαρία και συν-συγγραφέας του The Kremlin Handbook, δίνει μια προειδοποίηση, παραφράζοντας τον Κίσινγκερ: «Καημένη Γερμανία, πολύ μεγάλη για την Ευρώπη, πολύ μικρή για τον κόσμο». Δηλώνει πως «η Ευρωπαϊκή Ενωση πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι μόνο η συνολική οικονομική της δύναμη έχει σημασία σε παγκόσμιο επίπεδο». Και υποστηρίζει ότι «η επίθεση στην Ουκρανία οδήγησε σε μια περαιτέρω ομοσπονδιοποίηση της Ευρώπης στο πλαίσιο ενός συνεχιζόμενου, ενίοτε πολύ επιθετικού διαλόγου στα εθνικά και ευρωπαϊκά κοινοβούλια».
Η τάξη πραγμάτων που προέκυψε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν στάθηκε πάντα στο ύψος των περιστάσεων, αλλά εγγυόταν ορισμένους πυλώνες συνύπαρξης. Τώρα τα θεμέλια παραπαίουν. Ο Ιταλός πρόεδρος Σέρτζιο Ματαρέλα, σε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο της Μασσαλίας, έκανε έναν παραλληλισμό με την οικονομική κρίση των δεκαετιών 1920 και 1930, η οποία «τροφοδότησε έναν φαύλο κύκλο προστατευτισμού, μονομέρειας και προοδευτικής διάβρωσης των συμμαχιών». Ως αποτέλεσμα, ευνοήθηκαν τα «φαινόμενα αυταρχικού χαρακτήρα» χάρη στην πεποίθηση ότι ήταν πιο αποτελεσματικά για την προστασία των εθνικών συμφερόντων.
Σενάριο 5
Ανοδος της Ακροδεξιάς, μια βόμβα εκ των έσω: Για ορισμένους αναλυτές, η υποστήριξη της κυβέρνησης Τραμπ σε ακροδεξιά κόμματα όπως το AfD της Γερμανίας υπογραμμίζει το παγκόσμιο σχέδιο του Τραμπ, παρόμοιο με αυτό του Κρεμλίνου από τα μέσα της δεκαετίας του 2010, να διαλύσει την Ευρώπη εκ των έσω, καθιστώντας την άνευ σημασίας στη νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων που φαίνεται πλέον να παίρνει τα ηνία. Για τον Χάιντς Γκέρτνερ, οι ακροδεξιές δυνάμεις στην Ευρώπη βλέπουν τον Τραμπ ως σύμμαχο, «ιδίως στην αντιμεταναστευτική πολιτική». Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι πολλές ευρωπαϊκές χώρες «θα επιδιώξουν την καλή θέληση του Αμερικανού προέδρου, θα αυξήσουν τις αμυντικές δαπάνες και θα αγοράσουν περισσότερα όπλα και υγροποιημένο αέριο από τις ΗΠΑ».
Σενάριο 6
Το ρωσικό χαρτί του Κίσινγκερ: Αν ο Τραμπ παίξει το χαρτί της Ρωσίας εναντίον της Κίνας, προσεγγίζοντας τον Πούτιν, θα παίξει η Ε.Ε. το χαρτί της Κίνας εναντίον Τραμπ; Ο Γκέρτνερ εξηγεί ότι αυτό που προσπαθεί να κάνει ο Τραμπ «είναι να διαχωρίσει τη Ρωσία από την Κίνα». Με παρόμοιο τρόπο, ο πρόεδρος Νίξον και ο υπουργός Εξωτερικών του, Κίσινγκερ, με την επίσκεψή τους στην Κίνα το 1972, ήθελαν να διαχωρίσουν την Κίνα από τη Σοβιετική Ενωση. Ο Γκέρτνερ εξηγεί πως «ο Τραμπ γνωρίζει ότι η Ρωσία έχει ήδη χάσει τη θέση της ως παγκόσμια υπερδύναμη — εκτός από τα πυρηνικά όπλα» και ότι «σε παγκόσμιο επίπεδο έχει γίνει ο κατώτερος εταίρος της Κίνας».
Η Ρωσία δεν μπόρεσε να αποτρέψει την πτώση του σημαντικότερου συμμάχου της, του Μπασάρ αλ Ασαντ στη Συρία, λόγω της στρατιωτικής εμπλοκής της στην Ουκρανία, ενώ ένας άλλος σύμμαχος, το Ιράν, έχει χάσει τη σημασία του. Ο Γκέρτνερ πιστεύει ότι η προσέγγιση μεταξύ Τραμπ και Πούτιν δεν θα το αλλάξει αυτό και «οι Ευρωπαίοι ηγέτες θα συνταχθούν με τις ΗΠΑ στη σύγκρουση με την Κίνα», παρά το γεγονός ότι σχεδόν τα δύο τρίτα των πολιτών της Ε.Ε. πιστεύουν ότι η Ευρώπη θα πρέπει να παραμείνει ουδέτερη σε μια τέτοια σύγκρουση», προσθέτει. Εν τω μεταξύ, σε ένα δυστοπικό σενάριο, οι πρωταγωνιστές διαφωνούν για το ποιος θα πάρει την Αρκτική, ενώ η Αρκτική λιώνει. Πάνε πλέον οι επευφημίες για την επίσημη επίσκεψη του Μακρόν στις ΗΠΑ το 2018, σε μια ομιλία στην οποία ζήτησε την προστασία των ωκεανών και τη μείωση των εκπομπών: «Ας το παραδεχτούμε, δεν υπάρχει εναλλακτικός πλανήτης», είχε δηλώσει.
*Το άρθρο γράφτηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος PULSE, στο οποίο συμμετέχει κατ’ αποκλειστικότητα η «Εφ.Συν.». Συνεργάστηκαν οι: Kim Son Hoang (Der Standard, Αυστρία), Caleb Larson (Γερμανία), Andrea Braschayko (Valigia Blu, La Stampa και OBCT, Ιταλία), Petr Jedlička (Denik Referendum, Τσεχία), Krasen Nikolov (Mediapool, Βουλγαρία)
Η ομάδα του PULSE
Εφ.Συν.- Ελλάδα
OBCT [1] - Ιταλία
Delfi [2] - Λιθουανία
Deník Referendum [3] - Τσεχία
Der Standard [4] - Αυστρία
El Confidencial [5] - Ισπανία
Gazeta Wyborcza [6] - Πολωνία
Hotnews [7] - Ρουμανία
HVG [8] - Ουγγαρία
Il Sole 24 Ore [9] - Ιταλία
Mediapool [10] - Βουλγαρία
n-ost [11] (Γερμανία)
VoxEurop [12] (Γαλλία)
Links:
------
[1] https://www.
[2] https://www.delfi.lt/
[3] https://denikreferendum.
[4] https://www.derstandard.
[5] https://www.
[6] https://wyborcza.pl/0,
[7] https://www.hotnews.ro/
[8] https://hvg.hu/
[9] https://www.ilsole24ore.
[10] https://www.mediapool.bg/
[11] https://n-ost.org/
[12] https://voxeurop.eu/it/
[13] https://drive.google.com/
[14] https://ec.europa.eu/
[15] http://www.efsyn.gr
[16] http://www.miir.gr
Τα περιεχόμενα του προγράμματος Pulse διανέμονται με άδεια Creative Commons BY-NC-ND 2.5 IT. Η αναδημοσίευση προϋποθέτει υποχρεωτική αναφορά στους συντάκτες και στο πρόγραμμα με έναν άμεσο ενεργό σύνδεσμο προς την αρχική σελίδα του άρθρου.
