Η δίκη του Γαλιλαίου | ΕΦΣΥΝ

Πριν από έναν χρόνο, στις 27-04-2024, παρουσιάσαμε αναλυτικά το θεατρικό έργο του Κώστα Γαβρόγλου «Ο Πάπας του Γαλιλαίου», στο οποίο ο διαπρεπής ιστορικός της επιστήμης πρότεινε –υπό τη μορφή θεατρικού έργου– ένα υποθετικό «σενάριο» για έναν ιστορικό γρίφο: τις αινιγματικές επισκέψεις του Γαλιλαίου στο Βατικανό, στα τέλη Απριλίου του 1624, όπου είχε έξι πολύωρες συναντήσεις με τον καρδινάλιο Μαφέο Μπαρμπερίνι, τον πανίσχυρο ιεροεξεταστή και προστάτη του, ο οποίος είχε μόλις εκλεγεί Πάπας, γνωστός έκτοτε ως Πάπας Ουρβανός Η΄(βλ. φωτ.).

Σήμερα, οι «Μηχανές του Νου», φιλοξενούν εκ νέου τον Κώστα Γαβρόγλου, με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης του νέου βιβλίου του «Η δίκη του Γαλιλαίου». Αυτή τη φορά, δεν πρόκειται για μια θεατρική ιστορική ανασυγκρότηση, αλλά για ένα πολύ ενδιαφέρον δοκίμιο ιστορίας των επιστημών που διερευνά –επαρκώς και πολύπλευρα– το δυσεξήγητο ιστορικά και πολιτικά γεγονός της καταδίκης των ηλιοκεντρικών απόψεων του Γαλιλαίου από την Καθολική Εκκλησία, δηλαδή από την κυρίαρχη πολιτική και πνευματική εξουσία της εποχής. Και πρόκειται για ένα δυσεξήγητο ιστορικό συμβάν επειδή, όπως εξηγεί αναλυτικά και τεκμηριωμένα αυτό το βιβλίο, ο Γαλιλαίος θεωρούνταν, επί πολλές δεκαετίες, ο πλέον προστατευμένος και έμπιστος φυσικός φιλόσοφος από την ηγεσία της Καθολικής Εκκλησίας!

Στην αποκλειστική συνέντευξη που ακολουθεί ο συγγραφέας μας αποκαλύπτει μερικά από τα βασικά επιχειρήματα και τους στόχους που έθεσε γράφοντας αυτό το γοητευτικό και απρόσμενα επίκαιρο βιβλίο.

● Ποιοι είναι οι στόχοι που θέσατε –τόσο ως ιστορικός της επιστήμης όσο και ως ενεργός πολιτικός διανοούμενος– γράφοντας το «Η δίκη του Γαλιλαίου» και γιατί στο βιβλίο σας δεν φαίνεται να συμμερίζεστε την άποψη πως η διαμάχη επιστήμης και θρησκείας ήταν καθοριστική για την «Υπόθεση Γαλιλαίου», όπως την αποκαλείτε;

Επί πολλά χρόνια η συζήτηση γύρω από την «Υπόθεση Γαλιλαίου» ήταν αποκλειστικά επικεντρωμένη στη διερεύνηση της σχέσης επιστήμης και θρησκείας, όμως, μια τέτοια προσέγγιση απογυμνώνει το θέμα αυτό από την εξαιρετικά περίπλοκη δομή του και τα πολλαπλά επίπεδα για τη μελέτη του. Η Υπόθεση Γαλιλαίου δεν μπορεί να κατανοηθεί μονάχα μέσα από τη σύγκρουση του «ενάρετου και εκφραστή των σωστών απόψεων για την κίνηση της Γης» και μιας Εκκλησίας «σκοταδιστικής που την απειλούσε η αλήθεια για τους ουρανούς». Μια τέτοια αντίληψη παραβλέπει, π.χ., το γεγονός πως πολλοί αστρονόμοι είχαν σοβαρές επιφυλάξεις για όσα ισχυριζόταν ο Γαλιλαίος, ενώ υπήρχαν παράγοντες της εκκλησιαστικής γραφειοκρατίας που ταυτίζονταν με τις απόψεις του.

Στο βιβλίο γίνεται η συσχέτιση πολλών άλλων παραμέτρων οι οποίες με διαφορετική βαρύτητα η καθεμιά, επηρέασαν την πορεία του Γαλιλαίου από τη χρονιά των ανακαλύψεών του με το τηλεσκόπιο το 1609, μέχρι τη δίκη το 1633: οι αποφάσεις της Συνόδου του Τρέντο και οι απαρχές της Αντιμεταρρύθμισης, ο διορισμός του Γαλιλαίου ως επίσημου Φιλοσόφου και Πρώτου Μαθηματικού της Αυλής των Μεδίκων, η ερμηνεία από τον Γαλιλαίο των βιβλικών χωρίων, η έννοια του παντοδύναμου Θεού και του υποθετικού χαρακτήρα διαφόρων απόψεων για το Σύμπαν που υιοθετούσαν πολλοί σύμμαχοι του Γαλιλαίου εντός και εκτός της Εκκλησίας, οι εντάσεις των σχέσεων ανάμεσα στους φιλοσόφους και αστρονόμους της εποχής, η αρχικά θετική υποδοχή των απόψεων του Γαλιλαίου από τους Ιησουίτες, οι διαφορετικές τάσεις ανάμεσά τους ως προς τον αριστοτελισμό και την κίνηση της Γης.

Ωστόσο, εξίσου αποφασιστικοί παράγοντες ήταν οι διαμάχες του Γαλιλαίου με προβεβλημένους Ιησουίτες, η Ακαδημία των Lincei (Λυγκαίων) και ο ρόλος του ιδρυτή της, Federico Cesi, οι σχέσεις του Γαλιλαίου με τον Maffeo Barberini πριν αυτός εκλεγεί ως Πάπας Ουρβανός Η΄, οι αποφάσεις της Ιεράς Εξέτασης, το 1616, ότι οι ιδέες ως προς την κίνηση της Γης και τη σταθερότητα του Ηλιου είναι αιρετικές, οι καταγγελίες εναντίον του Γαλιλαίου από μοναχούς και αστρονόμους, ζητήματα κανονικού εκκλησιαστικού δικαίου, οι ισχυρισμοί του Γαλιλαίου στο βιβλίο του «Διάλογοι σχετικά με τα δύο κύρια συστήματα του Κόσμου» και η αδυναμία του να έχει πειστικές αποδείξεις ότι οι παλίρροιες αποτελούν την κρίσιμη απόδειξη της κίνησης της Γης, ο Τριακονταετής Πόλεμος, οι πολιτικές απειλές που αντιμετώπιζε ο Πάπας Ουρβανός και άλλα πολλά συναποτελούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο γίνεται η πραγμάτευση της Υπόθεσης Γαλιλαίου.

● Στο νέο βιβλίο σας για τη δίκη του Γαλιλαίου η ιστορική ανασυγκρότηση των επιστημονικών, θεολογικών και κοινωνικοπολιτικών διαστάσεων της «Υπόθεσης Γαλιλαίου» μας αποκαλύπτει ότι στην τελική καταδικαστική απόφαση δεν αποτυπώνεται τόσο ο αντιεπιστημονικός και ανορθολογικός σκοταδισμός της Καθολικής Εκκλησίας, αλλά μάλλον η εύλογη και αναμενόμενη (;) επιλογή κάθε ισχυρής θρησκευτικής-πολιτικής εξουσίας στο να μην αποδέχεται καμιά αμφισβήτηση της γνωστικής αυθεντίας της. Πόσω δε μάλλον, όταν τα επιχειρήματα των υπονομευτών της είναι ανεπαρκώς τεκμηριωμένα επιστημονικά και φιλοσοφικά, όπως αποκαλύπτετε στο νέο σας βιβλίο. Αλήθεια, πόσο επαρκώς αναπτυγμένα (θεωρητικά) και επιβεβαιωμένα (εμπειρικά) ήταν τα επιχειρήματα του Γαλιλαίου και των άλλων πρωταγωνιστών της ηλιοκεντρικής κοσμολογίας;

Αν έπρεπε να απαντήσω όσο πιο συνοπτικά γίνεται στο ερώτημα γιατί καταδικάστηκε ο Γαλιλαίος, δεν θα έδινα έμφαση στο ότι οι απόψεις του ήταν σε αντίθεση με τις ερμηνείες της Βίβλου. Αυτό ήταν γνωστό σε όποιον υποστήριζε την κίνηση της Γης. Ο Γαλιλαίος καταδικάστηκε γιατί δεν ήταν υπάκουος απέναντι στην εξουσία.

Η ερώτηση σας, όμως, αποτυπώνει με ακρίβεια μια ιδιαίτερα σημαντική πτυχή στο βιβλίο: αν το γεγονός ότι εκ των υστέρων επιβεβαιώθηκε η κίνηση της Γης, καθιστούσε τον Γαλιλαίο στην εποχή του έναν πειστικό συζητητή. Ο Γαλιλαίος αντιμετώπιζε μια πολύ σύνθετη επιστημονική και θεολογική πραγματικότητα και δεν κατάφερε να τη διαχειριστεί προς όφελός του. Ενώ οι ανακαλύψεις του με το τηλεσκόπιο έκαναν πιο πιθανό ένα Σύμπαν με τη Γη να κινείται, δεν μπόρεσε να πείσει πως οι παλίρροιες αποτελούν, όπως πίστευε, το κρίσιμο φαινόμενο που επιβεβαίωνε την κίνηση. Αγνόησε τον Κέπλερ, έναν Λουθηρανό αστρονόμο και από τους πρώτους υποστηρικτές του Γαλιλαίου, οι θεωρίες του οποίου είχαν επιβεβαιωθεί από πλήθος αστρονομικών παρατηρήσεων.

Επίσης, ήρθε σε ρήξη με έναν από τους σημαντικότερους Ιησουίτες, τον Οράσιο Γκράσσι, ως προς την ερμηνεία των κομητών χωρίς να πείθει πως οι αποδείξεις του ήταν ορθές. Επιχείρησε να ερμηνεύσει χωρία της Βίβλου, ενώ η Σύνοδος του Τρέντο απαγόρευε ρητά την εμπλοκή λαϊκών σε τέτοια εγχειρήματα. Υπερεκτιμώντας τη φιλία του με τον Πάπα Ουρβανό Η΄, έγραψε ένα βιβλίο με το οποίο αθέτησε την υπόσχεση του, το 1616, ότι θα υπακούσει στην απόφαση της Ιεράς Εξέτασης να πραγματευτεί την κίνηση της Γης ως μια υπόθεση και όχι ως μια βεβαιότητα. Ετσι, λοιπόν, ο Γαλιλαίος δεν κατάφερε να πείσει ούτε επιστημονικά για την ορθότητα της θεωρίας του, αλλά δεν μπόρεσε και να χειριστεί τη θεολογική και κοινωνική διάσταση της συζήτησης γύρω από αυτά τα ζητήματα.

● Μέχρι πρόσφατα, η ιστοριογραφία των επιστημών θεωρούσε την καταδίκη του Γαλιλαίου ως το αποφασιστικό «σημείο καμπής» για την ανάδυση στην Ευρώπη της νεωτερικής φυσικής φιλοσοφίας, η οποία οδήγησε σταδιακά στην πλανητική κυριαρχία της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης. Γιατί υποστηρίζεται ότι πρόκειται για ένα ιστορικά ανακριβές αφήγημα, που επινοήθηκε από τον Διαφωτισμό για να νομιμοποιήσει αφενός την ιδεολογία των Νέων Χρόνων υπέρ της επιστημονικής μονοκρατορίας και αφετέρου την αισιόδοξη προπαγάνδα υπέρ της γραμμικής και συσσωρευτικής προόδου της ανθρώπινης ιστορίας;

Τα βολικά ιστοριογραφικά σχήματα είναι και τα πιο παραπλανητικά. Οπως κάθε ιστορική περίοδος και κάθε ιστορικό εγχείρημα, έτσι και ο Διαφωτισμός χρειάζεται να διερευνηθεί ξανά και ξανά με αφορμή τα νέα ερωτήματα που διατυπώνουν οι ιστορικοί. Αν σήμερα τον Διαφωτισμό τον απεχθάνονται ορισμένες κοινωνικές ομάδες με σκοταδιστικές αντιλήψεις, αυτό δεν σημαίνει πως όλοι οι υπόλοιποι πρέπει να τον εκθειάζουμε.

Πρέπει να στεκόμαστε κριτικά απέναντι σε ένα εγχείρημα που υπόσχεται ιδανικές καταστάσεις, γιατί τέτοιες δεν υπήρξαν στην ιστορία. Κατ’ αρχάς δεν υπάρχει «ο» Διαφωτισμός. Σίγουρα κυριάρχησε η αντίληψη του Γαλλικού Διαφωτισμού με τα έντονα αντικληρικά χαρακτηριστικά του, αλλά μεγάλη επιρροή στις επιστήμες άσκησαν και ο Γερμανικός και ο Αγγλικός με μία εντελώς διαφορετική σχέση, πολύ πιο συγκαταβατική, με την Εκκλησία. Βέβαια όλοι υπερθεμάτισαν για την απελευθερωτική σημασία των επιστημών και των εφαρμογών τους, μια και τα αναδυόμενα αστικά στρώματα βασίζονταν στις επιστήμες για να εμπεδώσουν την κυριαρχία τους.

Ο ορθολογισμός, όμως, ως συγκροτητικό στοιχείο της κοινωνίας εμφανίστηκε και άλλες φορές στην ιστορία, και δεν είναι ίδιον του Διαφωτισμού. Μελετώντας τα 400 χρόνια «ζωής» της Δίκης μετά τη Δίκη, διαπιστώνουμε πως οι συντελεστές του Γαλλικού Διαφωτισμού, ύφαναν και τον μύθο γύρω από τον «προοδευτικό» Γαλιλαίο που συγκρούεται με την Εκκλησία αψηφώντας ακόμα και τη ζωή του. Οι συντελεστές του γερμανικού Διαφωτισμού δεν πολυασχολήθηκαν με τον Γαλιλαίο και την Καθολική Εκκλησία, μια και πολλοί Λουθηρανοί αστρονόμοι ήδη από την εποχή του Γαλιλαίου είχαν υιοθετήσει το ηλιοκεντρικό σύστημα. Η αναπαραγωγή του μύθου σχετικά με την αδιάλλακτη στάση του Γαλιλαίου έχει μια ενδιαφέρουσα κοινωνική διάσταση αφού και με τον μύθο αυτό ταυτίζονται διαφορετικά ακροατήρια για διαφορετικούς λόγους το καθένα. Οι επιστήμονες βρίσκουν στον μύθο ένα ηρωικό στοιχείο όπου ένας «δικός» τους συγκρούστηκε με την εξουσία υπερασπιζόμενος την αλήθεια, χωρίς να υπολογίζει τις συνέπειες μιας τέτοιας σύγκρουσης.

Οι πολίτες ταυτίζονται με μια προσωπικότητα που ταιριάζει απολύτως με την εικόνα του επιστήμονα η οποία κατασκευάζεται εδώ και πολλούς αιώνες: ο αγέρωχος εργάτης του πνεύματος που τον ενδιαφέρει μόνο η αποκάλυψη της αλήθειας για την οποία είναι έτοιμος να δώσει ακόμα και τη ζωή του. Τέτοιος δεν ήταν, εξάλλου, ο αρχαιότερος και εμβληματικότερος όλων των σοφών, Σωκράτης; Συστηματικός και επίμονος ως προς την αποκάλυψη της αλήθειας, επικίνδυνος για την εξουσία, αγέρωχος εμπρός στον θάνατο! Βλέπουμε, λοιπόν, πως το απελευθερωτικό πρόταγμα του Διαφωτισμού έγινε μέσα και από την κατασκευή ενός μύθου.

● Ποια είναι η επικαιρότητα –και η διαφωτιστική δύναμη– από τη μελέτη ενός όντως αποφασιστικού ιστορικού συμβάντος όπως η δίκη του Γαλιλαίου, που ωστόσο συνέβη πριν από… τέσσερις αιώνες;

Αν και συνέβη πριν από τέσσερις αιώνες, η Δίκη του Γαλιλαίου έχει να μας πει πολλά για το σήμερα: ότι οι επιστήμονες δεν αρκεί μόνο να υπερασπίζονται την αλήθεια, αλλά πρέπει να γνωρίζουν πως η ευρύτερη αποδοχή της από την κοινωνία περιλαμβάνει, πολλές φορές, τη διαπραγμάτευση και, ενδεχομένως, τη σύγκρουση με την εξουσία. Αλλιώς η όποια αλήθεια εξανεμίζεται. Σήμερα, οι νέες αλήθειες για το Σύμπαν μπορεί να μην απειλούν την εξουσία, όμως την απειλούν άλλες αλήθειες, οι φορείς των οποίων αγωνίζονται για να γίνουν οι απόψεις τους η κανονικότητα των κοινωνιών μας. Σε κάθε εποχή είναι διαφορετικά τα διακυβεύματα της εκάστοτε εξουσίας, η οποία, σήμερα, απειλείται περισσότερο από τις αλήθειες για τον Covid, για την κλιματική αλλαγή, για την εξάλειψη της φτώχειας, για τον περιορισμό των πολεμικών βιομηχανιών.

Ανάμεσα στους επιστήμονες και πολλούς πολίτες υπάρχει η αυταπάτη πως αν κάποια θεωρία εκφράζει αλήθειες, αυτό πείθει αυτομάτως όχι μόνον τους επιστήμονες αλλά και την κοινωνία. Δυστυχώς, βλέπουμε πως τα πράγματα δεν είναι έτσι. Φαίνεται αδιανόητο, αλλά ένας πρόεδρος των ΗΠΑ έπεισε εκατομμύρια Αμερικανών πολιτών πως τα εμβόλια για τη νόσο Covid ουσιαστικά κάνουν κακό, ή ότι η καύση των πετρελαιοειδών δεν επιδεινώνει μια ήδη οριακή κατάσταση για το κλίμα.

Δεν είναι, λοιπόν, μόνον η αλήθεια των επιστημονικών θεωριών που τις κάνει πειστικές, αλλά η δημόσια διαχείριση και η αποδοχή της από την εξουσία που τελικά καθορίζει την πορεία των θεωριών στην κοινωνία. Γι’ αυτό οι επιστήμονες είναι πάντα σε μια σχέση γεμάτη εντάσεις με την εκάστοτε εξουσία, όπως ήταν ο Γαλιλαίος, σε μια εποχή μεγάλων επιστημονικών, κοινωνικών και πολιτικών ανακατατάξεων.

—

♦ Ο Κώστας Γαβρόγλου γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1947. Πήρε το πρώτο του πτυχίο στη Θεωρητική Φυσική από το Πανεπιστήμιο του Lancaster, το μάστερ στο Πανεπιστήμιο του Cambridge και το διδακτορικό του στο Imperial College του Λονδίνου. Είναι ομό­τιμος καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών στο Τμήμα ΜΙΘΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ προγενέστερα είχε διδάξει Φυσική και Ιστορία των Επιστημών στο ΕΜΠ. Εχει γράψει πολλά αξιόλογα βιβλία και πλήθος ειδικών άρθρων γύρω από θέματα Ιστορίας και Μεθοδολογίας της Επιστήμης.

Ως επισκέπτης καθηγητής έχει διδάξει στο Imperial College, στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, στο Istanbul Technical University, στο Πανεπιστήμιο Harvard και στο Boston University.

Υπήρξε συντονιστής πολλών ερευνητικών προγραμμάτων χρηματο­δοτού­μενων από την Ευρωπαϊκή Ενωση, από το ελληνικό Δημόσιο και από Κοινωφελή Ιδρύματα. Στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2015 εξελέγη βουλευτής Επικρατείας με τον ΣΥΡΙΖΑ, υπήρξε πρόεδρος της Διαρκούς Επιτροπής Μορφωτικών Υποθέσεων μέχρι τον Νοέμβριο του 2016 και διετέλεσε υπουργός Παιδείας, Ερευνας και Θρησκευ­μάτων από τον Νοέμβριο του 2016 μέχρι τις εκλογές της 7ης Ιουλίου 2019.