Η ποινική αυστηροποίηση γεμίζει ασφυκτικά τις φυλακές ανηλίκων

Σε μια περίοδο κατά την οποία η δημόσια συζήτηση για την ανήλικη παραβατικότητα διεξάγεται μέσα από πρωτοσέλιδα και δελτία ειδήσεων που κινδυνολογούν χωρίς όριο, τα επίσημα στοιχεία αποτυπώνουν την πραγματικότητα, που δεν είναι άλλη από το ότι το κράτος δικαίου υποχωρεί μπροστά στην επιταγή της καταστολής, με τους ανηλίκους να μετατρέπονται σε αποδιοπομπαίους τράγους μιας πολιτικής που επιλέγει τη φυλακή αντί της πρόληψης.

Μέσα σε μόλις έναν χρόνο, ο αριθμός των ανηλίκων που κρατούνται στις ελληνικές φυλακές υπερτριπλασιάστηκε. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής, στις 16 Απριλίου 2025 καταγράφονταν 92 ανήλικοι (15 έως 18 ετών) σε καθεστώς κράτησης έναντι μόλις 28 την αντίστοιχη ημερομηνία του 2024. Η αύξηση αγγίζει το 228,5%.

Δυστοπία

Η εκρηκτική αυτή μεταβολή δεν συνιστά σύμπτωμα αυθόρμητης έξαρσης της νεανικής εγκληματικότητας, αλλά αποτέλεσμα μιας διαρκώς εντεινόμενης ποινικής αυστηρότητας από πλευράς κυβέρνησης. Πρόκειται για απόρροια πολιτικών επιλογών που διαμορφώνουν ένα νέο, σκληρότερο τοπίο για τη δικαιοσύνη ανηλίκων – ένα τοπίο στο οποίο το δικαίωμα στη δεύτερη ευκαιρία υποχωρεί μπροστά στη ρητορική «του νόμου και της τάξης»: αυστηροποίηση ποινών, περιορισμός των εναλλακτικών μέτρων, υποκριτικά αναμορφωτικά μέτρα, κατάργηση δομών ειδικού σωφρονισμού και επικοινωνιακή στοχοποίηση των νέων μέσω των ΜΜΕ.

Το θεσμικό πλαίσιο μέχρι και τις αρχές του 2024, πριν από την προτελευταία τροποποίηση του Ποινικού Κώδικα, προέβλεπε ότι ο ποινικός εγκλεισμός ανηλίκου προϋπέθετε συγκεκριμένα κακουργήματα τα οποία εμπεριέχουν στοιχεία βίας και στρέφονται κατά της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας. Μετά την τροποποίηση της παραγράφου 1 του άρθρου 127 Π.Κ. οι προϋποθέσεις αυτές διευρύνθηκαν και πια, όπως αναφέρεται στον νόμο, οποιοδήποτε κακούργημα δίνει τη δυνατότητα στο δικαστήριο να επιβάλει ποινικό εγκλεισμό σε παιδιά 15 έως 18 ετών.

Η αλλαγή αυτή επέφερε τον εκτροχιασμό του αριθμού των ανήλικων κρατουμένων, είτε καταδικασμένων είτε προφυλακισμένων, καθώς ο αριθμός αυτός -που κάθε μέρα ανεβοκατεβαίνει, κάποιες φορές έχει ξεπεράσει και τους 100- προέρχεται και από παιδιά που είναι προσωρινά κρατούμενα.

Το κλίμα έντασης της καταστολής που έχει διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια, το οποίο εξυπηρετεί το δόγμα «νόμος και τάξη», έχει αποτέλεσμα τα πιο ευάλωτα στρώματα, που είναι η εύκολη λεία στα εγκληματικά κυκλώματα, να υπερεκπροσωπούνται στα κακουργήματα που αποδίδονται σε ανηλίκους, με τη συνεχή αυστηροποίηση να πλήττει ουσιαστικά το πιο ευάλωτο κομμάτι του ανήλικου πληθυσμού.

Η τροποποίηση αυτή έγινε ακόμα μία φορά για επικοινωνιακούς λόγους, με την κυβέρνηση να νομοθετεί βάσει της επικαιρότητας ξανά, προσπαθώντας να ικανοποιήσει τα πιο φοβικά αντανακλαστικά του κοινωνικού συνόλου. Εσπευσε να αυστηροποιήσει το πλαίσιο του παιδικού εγκλεισμού αλλά και την ευθύνη των γονέων με αφορμή ένα βίαιο περιστατικό μεταξύ ανηλίκων στη Γλυφάδα.

Στην ίδια κατεύθυνση, όμως, κινήθηκε και η τελευταία τροποποίηση του νόμου η οποία αφορά τη μη τήρηση των περιοριστικών όρων ή την υποτροπή σε κάποιο αναμορφωτικό μέτρο, που τότε δίνεται η δυνατότητα στον δικαστή να αποφασίσει προφυλάκιση. Παράλληλα παρατηρείται συνεχόμενη υποστελέχωση των υπηρεσιών που σχετίζονται με τους παραβατικούς ανηλίκους. Για παράδειγμα, η Αθήνα μετρά μόλις 12 επιμελητές ανηλίκων, ενώ το 2024 εκδικάστηκαν 1.600 υποθέσεις!

Υποκριτικά μέτρα

Λίγες ημέρες πριν, στην παρουσίαση της Εθνικής Στρατηγικής για την Πρόληψη της Βίας και την Αντιμετώπιση της Παραβατικότητας Ανηλίκων, το σχέδιο που επεξεργάστηκε και παρουσίασε η εθνική επιτροπή εμπειρογνωμόνων, το οποίο εμπεριέχει τη δυνατότητα οι παραβατικοί ανήλικοι αντί φυλάκισης να παρακολουθούν πολιτιστικά προγράμματα και αθλητικές δραστηριότητες, έρχεται σε πλήρη αντιδιαστολή με τη μέχρι τώρα στάση της κυβέρνησης.

Τα αναμορφωτικά αυτά μέτρα που προστέθηκαν έρχονται την ώρα που ήδη έχει επέλθει η αυστηροποίηση του νομικού πλαισίου και, αν και είναι προς τη σωστή κατεύθυνση -αν φυσικά εφαρμοστούν σωστά-, δεν μπορούν να αποφύγουν τον χαρακτηρισμό υποκριτικά.

Το μήνυμα που μεταφέρεται μέσα από αυτές τις αλλαγές είναι λιγότερη καταστολή και περισσότερα αναμορφωτικά μέτρα, ωστόσο αυτό έρχεται σε αντίθεση με το γεγονός ότι οι προηγούμενες αυστηροποιήσεις ήρθαν ενώ αυτή η επιτροπή είχε ήδη συγκροτηθεί, πράγμα που δημιουργεί εύλογα ερωτήματα:

Ρώτησε το υπουργείο την εν λόγω επιτροπή πριν προχωρήσει στην αυστηροποίηση κατά τις προηγούμενες αλλαγές του Ποινικού Κώδικα; Δεν περίμενε τα πορίσματα της επιτροπής, αλλά έσπευσε να αυστηροποιήσει τη μεταχείριση των ανηλίκων; Και τώρα, αν υποθέσουμε ότι η επιτροπή υποδεικνύει το ακριβώς αντίθετο, τι θα κάνει το υπουργείο, θα πάρει πίσω την αυστηροποίηση του πλαισίου;

Στην Κασσαβέτεια

Από τους 92 ανηλίκους, οι 84 κρατούνται στο Κατάστημα Κράτησης Νέων Κασσαβέτειας, το μοναδικό που «φιλοξενεί» πλέον αυτή την ηλικιακή ομάδα μετά το κλείσιμο των φυλακών ανηλίκων Κορίνθου. Οι υπόλοιποι οκτώ βρίσκονται στο Ψυχιατρείο Κρατουμένων Κορυδαλλού.

Οι συνθήκες στην Κασσαβέτεια έχουν ήδη χαρακτηριστεί προβληματικές από τον Συνήγορο του Πολίτη, ο οποίος στην ετήσια έκθεσή του (2024) σημειώνει την ακαταλληλότητα των σημερινών καταστημάτων κράτησης για ανηλίκους. Στο ίδιο μήκος κύματος, τον περασμένο Μάρτιο, η Ενωση Υπαλλήλων του καταστήματος κατέθεσε υπόμνημα προς την Ειδική Μόνιμη Επιτροπή της Βουλής («Αγωνία για τους ανήλικους κρατουμένους», «Εφ.Συν.» 17.4.2025).

Οπως περιγράφεται στο υπόμνημά τους, πρόκειται για μια φυλακή χωρίς καμία υποδομή φιλοξενίας ανηλίκων, με πτέρυγες ακατάλληλες, έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού και αυξημένη ένταση. Καθημερινά καταγράφονται συμπλοκές και περιστατικά βίας, ενώ οι μεταγωγές σε νοσοκομεία είναι συνεχείς. Λόγω της συμφόρησης, μάλιστα, όπως αναφέρεται στην καταγγελία, εφαρμόζονται πρακτικές όπως ο διαχωρισμένος προαυλισμός, με αποτέλεσμα τη μείωση του χρόνου κίνησης και την ενίσχυση του εγκλεισμού.

Το προσωπικό στο κατάστημα της Κασσαβέτειας δεν επαρκεί, ενώ δεν υπάρχει ψυχολόγος και μετράει μόνο τρεις κοινωνικούς λειτουργούς. Τα παιδιά κοιμούνται σε θαλάμους ανά 10-12 άτομα και η φυλακή έχει αφεθεί στην τύχη της μετά τον «νόμο Κουφοντίνα» που είχε στόχο εκδικητικά να μην μπορεί να εκτίσει εκεί την ποινή του και αποτέλεσμα οι αγροτικές φυλακές να μη δέχονται παρά ελάχιστους κρατουμένους και να αφεθούν στο έλεός τους και στη βέβαιη εξάλειψή τους.

Στη φυλακή της Κασσαβέτειας, παρά το γεγονός ότι έχει σχεδόν 100 ανηλίκους, δεν λειτουργεί Λύκειο, στερώντας έτσι από τα παιδιά το δικαίωμα στην εκπαίδευση. Υπάρχει μόνο Δημοτικό και Γυμνάσιο, ενώ δεν γίνεται ούτε λόγος για δημιουργική απασχόληση και προγράμματα καλλιτεχνικά ή εκπαιδευτικά.

Για το ζήτημα έχουν καταθέσει ερώτηση προς το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη δεκαεπτά βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ, οι οποίοι σημειώνουν ότι «η τεράστια αυτή αύξηση (σ.σ.: των ανήλικων κρατουμένων) δεν μπορεί παρά να αποδοθεί στην άφρονα τιμωρητική πολιτική της κυβέρνησης, ιδίως στο πεδίο της νεανικής παραβατικότητας».