Συνέντευξη με τον Χοσέ Σεραφίν Γκόμες Λούνα

Ο Χοσέ Σεραφίν Γκόμες Λούνα (José Serafín Gómez Luna) είναι πρώην αξιωματικός πληροφοριών του FMLN (Φαραμπούντο Μαρτί). Τον γνωρίσαμε σαν ξεναγό κατά το πρόσφατο ταξίδι μας  στα ανταρτοχώρια του Μορασάν (Ελ Σαλβαδόρ). Υπήρξε μαχητής της οργάνωσης ERP, μίας από τις 5 οργανώσεις οι οποίες συγκρότησαν το FMLN. Πήρε μέρος στην πρώτη γραμμή στον εμφύλιο πόλεμο από το 1981 έως το 1992. Σήμερα εργάζεται στο Εθνικό Πρόγραμμα Προστασίας Αιλουροειδών και είναι ενεργό μέλος της τοπικής κοινωνίας.

Ο Σεραφίν είναι εξουσιοδοτημένος ξεναγός με 20ετή πείρα και ιδιοκτήτης του Serafin Tour Ruta de Paz ( WhatsApp +50379019328). Αυτό το τουριστικό πρακτορείο, οργανώνει περιηγήσεις στην Ruta de Paz (Δρόμος της Ειρήνης), που διατρέχει το διαμέρισμα Μορασάν του Ανατολικού Σαλβαδόρ. Το όνομα Ruta de Paz  αναφέρεται στην ειρήνη που επικράτησε μετά το τέλος του εμφυλίου σε αυτή την περιοχή, η οποία απετέλεσε πεδίο σφοδρών μαχών.

Ποιες συνθήκες οδήγησαν στην εμφύλια σύρραξη στο Ελ Σαλβαδόρ;  

Από το 1972 ως το 1975 η χώρα μας γνώρισε ένα κοινωνικό ξέσπασμα με διαδηλώσεις συνδικαλιστικών και κοινωνικών οργανώσεων, της καθολικής εκκλησίας, κλπ, που διεκδικούσαν καλύτερες συνθήκες ζωής, υγείας, παιδείας, εργασίας και σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα. Αλλά αυτό συνιστούσε έγκλημα για την πολιτική εξουσία και την στρατιωτική δικτατορία που σε κατηγορούσαν για ανατρεπτικό ή κομμουνιστή. Η έκφραση δυσαρέσκειας για την αδικία που επικρατούσε στην χώρα ήταν λόγος να σε σκοτώσουν.

Τα επόμενα χρόνια συνεχιζόταν η ανισότητα, η καταστολή και η γενοκτονία στις πιο ευάλωτες κοινότητες της χώρας, που έβλεπαν ως μια εναλλακτική λύσης των προβλημάτων τους την ανανεωτική τάση της καθολικής εκκλησίας που εκπροσωπούνταν από την Θεολογία της Απελευθέρωσης, η οποία αντιτίθετο τόσο στην κατεστημένη εκκλησία όσο και στην στρατιωτική κυβέρνηση.

Η οικογένεια και η κοινότητά μου ανήκε σε αυτόν τον πληθυσμό που αναζητούσε μια απάντηση μέσω της ειρηνικής οδού με τη βοήθεια της ανανεωτικής τάσης της καθολικής εκκλησίας. Αλλά καταδιώχθηκαν και στοχοποιήθηκαν στη διάρκεια των σφαγών που έγιναν τον Μάρτιο του 1981, αλλά και στην μεγαλύτερη από αυτές που διαπράχθηκε στο Μοσότε στις 11 Δεκεμβρίου της ίδιας χρονιάς.

Εκείνο τον χρόνο έγιναν από τον στρατό διάφορες επιχειρήσεις αφήνοντας το λαό χωρίς άλλη διέξοδο από το να αμυνθεί από την κρατική καταστολή μέσα από τον ένοπλο αγώνα. Έτσι ξεκινά η οργάνωση αγροτών, ανδρών και γυναικών, και η στρατιωτική τους εκπαίδευση σε συνθήκες παρανομίας.

Εσύ σε ποια ηλικία εντάχθηκες στο αντάρτικο και ποιες συνθήκες σε οδήγησαν σε αυτή την απόφαση;

Τον Ιούνιο του 1981 λόγω της επικίνδυνης κατάστασης με στέλνουν στην Escuelita, ένα οικοτροφείο για ανήλικους μικρότερους των 11 ετών. Είχαν πληθύνει οι δολοφονίες, υπήρχε έλλειψη τροφίμων, είχαν κάψει τα σπίτια και τις χωράφια μας. Είπαν στους γονείς μου ότι θα μας φρόντιζαν και θα μας έσωζαν από τις αιματηρές στρατιωτικές επιχειρήσεις. Ήμασταν 110 παιδιά, στην πλειοψηφία τους ορφανά ενός πολέμου, που εκείνη την εποχή ούτε που φανταζόμασταν τι έκταση θα έπαιρνε. Κι έπειτα ήρθε η σφαγή στο Μοσότε και χρειάστηκε να διαφύγουμε περπατώντας  4 μέρες προς τα σύνορα με την Ονδούρα και περνώντας μόλις στο ένα χιλιόμετρο από το Μοσότε. Ήμασταν παιδιά και έφηβοι άοπλοι που χρειάστηκε να μείνουμε θαμμένοι μέσα στους θάμνους για να μην μας δει κανείς. Τέσσερις εξαιρετικά δύσκολες μέρες: μόνοι χωρίς τους γονείς μας, ξυπόλητοι, χωρίς φαγητό, δίχως να μπορούμε να κοιμηθούμε, κλαίγοντας από την πείνα, την νύστα ή την θλίψη. Επί κάπου 15 μέρες βρήκαμε καταφύγιο στα βουνά, όπου μας είπαν πως είχε ξεκινήσει πόλεμος στην χώρα και είχαμε δύο επιλογές. Να μείνουμε στους καταυλισμούς της Κολομονκάγουα, στην Ονδούρα, ή να επιστρέψουμε στην χώρα και να ενταχθούμε στις αντάρτικες ομάδες που άρχισαν να οργανώνονται. Έπεσε απόλυτη σιωπή, κανείς μας δεν σήκωσε το χέρι του, αποφασίσαμε όλοι να συμμετέχουμε στον αγώνα.

Μίλησέ μας για την εμπειρία σου στο αντάρτικο, τι σήμανε για τη ζωή σου;

Τα επόμενα 12 χρόνια έζησα έναν πόλεμο όπου μου έλαχε να συμμετέχω σε διάφορες στρατιωτικές επιχειρήσεις, στην πρώτη γραμμή, στις 4 ανατολικές επαρχίες της χώρας. Ήμουν αξιωματικός πληροφοριών του αντάρτικο, με την οργάνωση Επαναστατικός Στρατός του Λαού (ERP), συλλέγοντας καίριες πληροφορίες που χρειαζόταν η γενική διοίκηση του αντάρτικου για τον σχεδιασμό των στρατιωτικών της επιχειρήσεων και τις επιμελιτειακές τους ανάγκες. Οι πληροφορίες που συνέλεξε η ομάδα μου βοήθησαν να επιτεθούμε σε στρατιωτικές φρουρές και να αποφύγουμε ενέδρες και αεροπορικές επιθέσεις. Χρειάστηκε να εγκαταλείψουμε την οικογένειά μας, τα υλικά αγαθά. Καθένας μας συμμετείχε με κίνητρο μόνο τις πεποιθήσεις του και την αναζήτηση μιας κοινωνικής αλλαγής.

Ποια ήταν η σημασία του αντάρτικου στο Μορασάν και ποια η σχέση των πληθυσμών της περιοχής με τους αντάρτες;

Από το 1981 αρχίζουν να δρουν τα τάγματα ελίτ του σαλβαδοριανού στρατού --που εκπαιδεύτηκαν στην Σχολή των Αμερικών με την βοήθεια της αμερικανικής επέμβασης- για να αποτρέψουν τον σχηματισμό αντάρτικων ομάδων στην χώρα. Το Μορασάν έγινε ένα στρατηγικό σημείο, γιατί εκεί ήταν το προπύργιο του ERP, μιας από τις πιο εμβληματικές, ισχυρές και στρατηγικές οργανώσεις του FMLN: αυτή που εκδίωξε τους παραστρατιωτικούς και τους εθνοφρουρούς που ήταν υπεύθυνοι για τις γενοκτονίες σε 8 πόλεις στο Μορασάν τις οποίες είχαν καταλάβει, αφήνοντας αυτές τις περιοχές ελεύθερες από τον εχθρικό στρατό μέχρι το 1992. Από την άλλη, το Μορασάν ήταν από τις περιοχές που περισσότερο επλήγησαν από τον πόλεμο, γνωρίζοντας συνεχείς μάχες και βομβαρδισμούς. Εδώ επί πολλά χρόνια εξέπεμπε και ο ιστορικός ραδιοφωνικός σταθμός Venceremos ενώ την περιοχή επισκέφτονταν διεθνείς προσωπικότητες και εδώ παρέλαβε το αντάρτικο πυραύλους εδάφους αέρος.

Στην διάρκεια της ένοπλης σύρραξης ο άμαχος πληθυσμός γνώρισε τεράστιες ελλείψεις βασικών υπηρεσιών, δεν υπήρχαν τρόφιμα, παιδεία, υγεία, κλπ. Αλλά το χειρότερο ήταν ο φόβος να πεθάνουν στα χέρια των στρατιωτικών. Η πλειοψηφία των κατοίκων εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της χώρας διαφεύγοντας από τον πόλεμο, ενώ άλλοι κατέληξαν σε καταυλισμό προσφύγων στην Ονδούρα όπου έμειναν 9 ή και 11 χρόνια.

Μετά από αυτό το διάστημα, πολλοί αποφάσισαν να επιστρέψουν γιατί ήταν πολύ δύσκολο να συνεχίσουν σε αυτή την χώρα, ζούσαν σε μια φυλακή χωρίς τοίχους, όπως την έλεγαν, γιατί δεν μπορούσαν να βγουν από τον μικρό χώρο όπου βρισκόταν, και όποιοι το επιχειρούσαν πέθαιναν στην διαδρομή, γιατί πολιορκούνταν ή διώκονταν από τον στρατό της Ονδούρας που έβλεπε τον σαλβαδοριανό λαό σαν εχθρό.

Επισκεφθήκαμε πολλά χωριά του Μορασάν. Η εντύπωσή μας είναι ότι το FMLN έχει κερδίσει, τουλάχιστον σε ένα βαθμό, τη μάχη της ιστορικής μνήμης. Πιστεύεται ότι σήμερα επί προεδρίας Μπουκέλε απειλείται αυτή η ιστορική μνήμη;

Σε έναν βαθμό έχει κερδηθεί. Το Μορασάν σήμερα είναι σημείο αναφοράς της ιστορίας του εμφυλίου, έχει μουσεία και μνημεία, ιστορικούς ή εμβληματικούς τόπους για τα όσα διαδραματίστηκαν σε καθένα από αυτούς, για παράδειγμα: Ελ Μοσότε (El Mozote) για την σφαγή, η σπηλιά Γουακαμάγια (La Guacamaya) για τον ραδιοφωνικό σταθμό Venceremos, τα Σέρος (Cerros) με ιστορικές διαδρομές όπου διασώζονται υποδομές που χρησιμοποιήθηκαν στον εμφύλιο, αλλά και πολιτιστικές εκδηλώσεις που γεννιούνται μετά την υπογραφή των ειρηνευτικών συμφωνιών με στόχο την διατήρηση της μνήμης, όπως το Χειμερινό Φεστιβάλ του Περκίν (Perquín), που συνδυάζει ιστορία και πολιτισμό.

Οι συμφωνίες ειρήνης γιορτάζονται κάθε χρόνο στις 16 Ιανουαρίου, αλλά σήμερα γίνονται πια από τις κοινότητες και όχι όπως παλαιότερα που αποτελούσε εθνική υπόθεση. Πολλές από τις δράσεις  που γίνονταν σιγά-σιγά πέφτουν στην λήθη γιατί δεν θέλουν να θυμούνται μια ιστορία πολέμου που προκάλεσε πολύ πόνο και πένθος στον σαλβαδοριανό λαό. Αλλά πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να  κρατήσουμε ζωντανή την ιστορία για να μην επαναληφθεί. Και θεωρούμε επίσης πως η σημερινή κυβέρνηση κι ο πρόεδρος δεν αντιπροσωπεύουν τίποτα απολύτως σε σχέση με την λαϊκή πάλη. Ευτυχώς, έχουμε ακόμη ανθρώπους που αποτελούν μια ζωντανή ιστορία αυτού του αγώνα και δεν θα επιτρέψουμε να ξεχαστεί.

Τα χωριά του Μορασάν δίνουν την εντύπωση στον ταξιδιώτη ότι χαίρουν κάποιας ευημερίας. Είναι πραγματική αυτή η εικόνα;

Τελειώνοντας η σκληρή περίοδος του εμφυλίου, τα χωριά που επλήγησαν είχαν ερημωθεί. Ελάχιστες οικογένειες παρέμειναν, όλες οι υποδομές από οδικά δίκτυα, γέφυρες, μεταφορές ως τον ηλεκτρισμό, στέγη, σχολεία, ναοί είχαν καταστραφεί. Μετά τις συμφωνίες ειρήνης οι κάτοικοι –έστω και με κάποιο φόβο- άρχισαν να επιστρέφουν και δούλεψαν για την ανοικοδόμηση των σπιτιών τους, τη δημιουργία μικρών επιχειρήσεων και την επανένωση των οικογενειών τους. Η συνεργασία με τις ευρωπαϊκές χώρες συνέβαλε στην βελτίωση τομέων όπως υγεία, διατροφή, εκπαίδευση και περιφερειακές υποδομές. Με την επιστροφή τους, οι άνθρωποι άρχισαν να διεκδικούν τις εκτάσεις τους, μερικές από τις οποίες είχαν καταληφθεί από άλλους και έπρεπε να μετεγκατασταθούν. Οι ιδιοκτήτες κατοχύρωσαν τα δικαιώματά τους στη γη και δεν υπήρχαν πλέον μη καταχωρημένες ή κοινοτικές γαίες. Αυτό που απέμεινε ήταν έργα που υλοποιήθηκαν με τον πληθυσμό, αλλά στο τέλος, κατέληξαν στα χέρια ενός μόνο ατόμου ή ιδρύματος που ανέλαβε τα πάντα χωρίς να ωφελήσει κανέναν άλλο.

Έπειτα έρχεται το φαινόμενο της μετανάστευσης και με το πέρασμα του χρόνου τα πράγματα αρχίζουν να βελτιώνονται. Οι Σαλβαδοριανοί αρχίζουν να δραστηριοποιούνται σε διάφορους τομείς, αλλά στο Μορασάν ο τουρισμός είναι πιο βαθιά ριζωμένος, δίνοντας έμφαση στις επισκέψεις ανθρώπων για να μάθουν για την μεταπολεμική ιστορία. Μια μικρή ομάδα ανταρτών ίδρυσε τη λεγόμενη Διαδρομή της Ειρήνης (Ruta de la Paz), η οποία τώρα καλύπτει ολόκληρη τη βόρεια περιοχή του Μορασάν. Αυτή τη στιγμή η Διαδρομή είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς προορισμούς για τους ξένους λόγω της αρχαίας αλλά και της μεταπολεμικής ιστορίας μας, της φύσης με τα τοπία, τους καταρράκτες και τα ποτάμια της, καθώς και των παραδόσεων και τελετουργιών των κατοίκων της.

Πώς ένιωσαν οι αντάρτες παραδίδοντας τα όπλα; Ήταν εύκολο να προσαρμοστείτε στην ειρηνική ζωή; Αναπολείτε την αντάρτικη ζωή; Νιώσατε ότι δικαιώθηκαν οι αγώνες και οι θυσίες σας;

Υπήρχε η αίσθηση της ανασφάλειας παραδίδοντας τα όπλα γιατί δεν είχαμε την βεβαιότητα ότι θα τηρηθούν οι συμφωνίες που υποργάφηκαν το 1992 από το αντάρτικο και την κυβέρνηση. Με το πέρασμα του χρόνου έγινε φανερό πως ο πόλεμος είχε πλέον τελειώσει γιατί δεν υπήρχαν πια οι συνθήκες για την χρηματοδότηση ενός δεύτερου κύματος συγκρούσεων, είχε πέσει πλέον το Τείχος του Βερολίνου γεγονός που οδήγησε τις δύο δυνάμεις που χρηματοδοτούσαν τους πολέμους να φτάσουν σε μια συμφωνία. Και από την άλλη υπήρχε και μια φυσική κόπωση και οι δύο πλευρές κατάλαβαν ότι ήταν ένας πόλεμος ανάμεσα στους ίδιους τους Σαλβαδοριανούς αγρότες και ότι δεν υπήρχαν νικητές και ηττημένοι, ήταν ο λαός που υπέφερε. Και έγινε αισθητή και η διεθνής από τους παρατηρητές της διαδικασίας ειρήνευσης ώστε να τηρηθούν οι συμφωνίες.

Παρόλα αυτά, συμφωνήθηκε μεταξύ των υψηλόβαθμων διοικητών των ανταρτών ότι κατά τη διάρκεια της διαδικασίας παράδοσης όπλων και αποστράτευσης ανταρτών και στρατιωτικών δυνάμεων, θα έπρεπε να παραμένουμε σε επιφυλακή για το τι θα συνέβαινε. Και μου δόθηκε εντολή να συνεχίσω να παρακολουθώ και να συλλέγω πληροφορίες από τις ένοπλες δυνάμεις και τους παρατηρητές των Ηνωμένων Εθνών (στην προκειμένη περίπτωση, την UNUSAL) για μια περίοδο ενός ακόμη έτους, ώστε να διασφαλιστεί η τήρηση των συμφωνιών.

Σήμερα μπορώ να σας πω πως οι πόλεμοι δεν είναι μια περιπέτεια που μπορεί να θυμάσαι ευχάριστα.  Αλλά θυμάμαι ή νοσταλγώ τους ανθρώπους, τους άντρες και τις γυναίκες, που πέθαναν για την μεταμόρφωση αυτής της χώρας και με τους οποίους ζήσαμε μαζί τόσα χρόνια και τόσες ιστορίες, άνθρωποι που τελικά έγιναν οικογένεια. Θυμάμαι πόσο δύσκολος ήταν ο πόλεμος, η θυσία που συμπυκνωνόταν στο «ζωή ή θάνατος», το ζω σήμερα κι αύριο ποιος ξέρει… Αλλά δεν μετανιώνω για την συμμετοχή μου γιατί ήταν η ευκαιρία μου να παλέψω για κοινωνικές αλλαγές που επιτεύχθηκαν και σήμερα σηματοδοτούν την αλλαγή στην οποία ζούσε.

Για τους πρώην αντάρτες ήταν δύσκολο να επανενταχθούν στην εργασιακή ζωή γιατί είχαν απέναντί τους μια «αντίπαλη κυβέρνηση», πολλοί ήταν ανάπηροι και χωρίς πρόσβαση σε κατάρτιση και χρηματοδότηση για επενδύσεις, δεν είχαν στήριξη από κανέναν. Πολλοί μπήκαν από παιδιά στον πόλεμο και δεν είχαν ακαδημαϊκές ή τεχνικές σπουδές ούτε κάποια εργασιακή εμπειρία. Οπότε κάποιοι επέλεξαν να συνεχίσουν στη νέα εθνική πολιτική αστυνομία που σχηματίστηκε, άλλοι μετανάστευσαν και οι υπόλοιποι έμειναν για να καλλιεργήσουν τη γη και στη συνέχεια να λάβουν κατάρτιση και να ξαναστήσουν τις οικογένειές τους.

Με την πάροδο του χρόνου, το FMLN έγινε ένα πολιτικό κόμμα δίνοντας την δυνατότητα σε λίγους πρώην αντάρτες να αποτελέσουν μέρος της πολιτικής του Ελ Σαλβαδόρ: έγιναν δήμαρχοι, βουλευτές και κέρδισαν δύο προεδρικές θητείες 10 χρόνων συνολικά.

Τελικά βολεύτηκαν στην εξουσία και ξέχασαν την βάση, μεταμορφώθηκαν σε ένα παραδοσιακό συνηθισμένο κόμμα που φροντίζει μόνο για τα συμφέροντά του. Και τώρα πολλοί από αυτούς που μετείχαν στο FMLN ανήκουν πια στο σημερινό κυβερνών κόμμα και υπακούουν μόνο στις εντολές της κυβέρνησης.

Στην περιήγησή μας στο Μορασάν είδαμε πολλά συνθήματα και αφίσες, ακόμη και σε εκκλησίες κατά της επανέναρξης των εξορύξεων. Πώς έχει οργανωθεί αυτό το κίνημα;  

Στο Μορασάν είναι ορατές οι συνέπειες της εκμετάλλευσης μεταλλευμάτων από προηγούμενες δεκαετίες. Το 2017 (επί κυβέρνησης FMLN) εγκρίθηκε νόμος κατά της εξόρυξης. Αλλά στις 23/12/2024, η σημερινή κυβέρνηση, με την υποστήριξη όλων των βουλευτών, ενέκρινε νέο νόμο που επιτρέπει την εξερεύνηση πετρελαίου από μεγάλες πολυεθνικές χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η γνώμη ή η αντίθεση του πληθυσμού. Η κυβέρνηση θέλει να μας πουλήσει την ιδέα ότι η πράσινη εξόρυξη δεν μολύνει ούτε καταστρέφει το περιβάλλον, αλλά για εμάς η βιώσιμη εξόρυξη είναι αυτή που δεν υπάρχει καν. Εδώ είναι που πολλές οργανώσεις βρίσκονται στο επίκεντρο της δράσης ενάντια στο νόμο, και μία από αυτές είναι η Καθολική Εκκλησία και οι ενορίτες της.

Εσείς δεν εργάζεστε μόνο στον τουρισμό αλλά και στο Εθνικό Πρόγραμμα Προστασίας Αιλουροειδών, που επικεντρώνεται στην άγρια ζωή του Μορασάν. Τι άλλο έχει να προσφέρει στους επισκέπτες του;

Το Μορασάν είναι καταφύγιο άγριας ζωής κάτι που προβλέφθηκε ήδη από την υπογραφή των ειρηνευτικών συμφωνιών ως ένα από τα προγράμματα προστασίας της φυσικής ζωής και των τοπίων. Το πρόγραμμα ξεκινά με την ευαισθητοποίηση του πληθυσμού σχετικά με τη σημασία της φροντίδας της χλωρίδας και της πανίδας μας. Πλέον έχουμε καταγράψει τέσσερα είδη αιλουροειδών που απειλούνται με εξαφάνιση, περισσότερα από 72 είδη πτηνών, τέσσερα είδη αμφιβίων και ερπετών, μεταξύ άλλων. Εδώ ο επισκέπτης μπορεί επίσης να απολαύσει πεζοπορίες, παρατήρηση πουλιών, βιωματικές περιηγήσεις, συμπεριλαμβανομένης της εκμάθησης της διαδικασίας παραγωγής χειροτεχνημάτων από μαύρο πηλό, μια διαχρονική μας παράδοση. Μπορεί επίσης να συμμετέχει στις Περιηγήσεις του Μελιού, μαθαίνοντας τα μυστικά της παραγωγής του, τις Περιηγήσεις του Καφέ, επισκεπτόμενος τα αγροκτήματα όπου καλλιεργούνται διαφορετικά δέντρα και έπειτα την διαδικασία συλλογής και παραγωγής του, τις ξεναγήσεις σε καταρράκτες, ποτάμια και φυσικά σημεία θέας. Και βέβαια περιηγήσεις σε μνημεία, μουσεία, σπηλαιογραφίες και ιστορικούς τόπους.