Ergasianews.gr Η δυνατή φωνή του κόσμου της μισθωτής εργασίας!
Ο Αρτούρο Αρίας (*) είναι ένας από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους Γουατεμαλέζους συγγραφείς. Τον γνώρισα το 1982 στην Πόλη του Μεξικού κατόπιν σύστασης της αντιπροσωπείας της Γουατεμαλέζικης Εθνικής Επαναστατικής Ένωσης (URNG) στην Ευρώπη. Το αντικείμενο εκείνου του του ταξιδιού μου στην Κεντρική Αμερική, ήταν ο εμφύλιος πόλεμος που μαινόταν τότε στην Γουατεμάλα. Το 1982 ήταν η χρονιά που κορυφώθηκε η επιχείρηση γενοκτονίας, την οποία εξαπέλυσε το κράτος της Γουατεμάλας με την βοήθεια του Ισραήλ εναντίον των ιθαγενών Μάγια. Ο Αρτούρο ήταν οργανωτικός γραμματέας της ATCG “Alaide Foppa”, της Ένωσης Εργαζόμενων στον Πολιτισμό που πήρε το όνομα της από την μεγάλη ποιήτρια, φεμινίστρια και ακαδημαϊκό Α. Φόπα, την οποία δολοφόνησε το κράτος το 1980. Ξανασυνάντησα τον Αρτούρο φέτος τον Φεβρουάριο στην Αντίγκουα της Γουατεμάλας, 43 ολόκληρα χρόνια μετά. Του ζήτησα να γράψει για τους αναγνώστες της Εφ. Συν. ένα εισαγωγικό κείμενο στην πρόσφατη ιστορία της Γουατεμάλα, το οποίο και παρουσιάζουμε σήμερα.
Η ιστορία της Γουατεμάλας άλλαξε φαινομενικά τον Δεκέμβριο του 1996, με το τέλος των 36 χρόνων εμφυλίου πολέμου που αποδεκάτισε την χώρα. Η ειρήνη υπογράφηκε μεταξύ του στρατού και των επαναστατικών ένοπλων οργανώσεων στις 29 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους. Ήταν μια στιγμή που γέννησε μεγάλες ελπίδες για την πολιτική μετάβαση, οι οποίες αργότερα μετατράπηκαν σε μεγάλη απογοήτευση. Σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, η απογοήτευση έγινε ο κανόνας. Στους Μάγια, οι οποίοι αποτελούν περισσότερο από το 50% του συνολικού πληθυσμού της χώρας, δεν αναγνωρίστηκαν τα δικαιώματά τους. Ωστόσο, στον εικοστό πρώτο αιώνα, έχουν υποστεί αυξημένη δομική βία λόγω της συνεργασίας διεφθαρμένων πολιτικών και επιχειρηματιών, σε συνδυασμό με το διεθνικό κεφάλαιο, που είναι αποφασισμένοι να τους στερήσουν τα εδάφη και τους υδάτινους πόρους τους για ιδιωτική εξόρυξη και υδροηλεκτρική ανάπτυξη, σε αυτό που σαφώς φαίνεται να είναι ένα κύμα απαλλοτριώσεων και λεηλασίας.
Όταν ξεκίνησε ο εμφύλιος πόλεμος το 1960 –απόρροια του πραξικοπήματος κατά του προέδρου Χακόμπο Αρμπενς το 1954- οι ακτιβιστές Μάγιας δεν είχαν δεσμούς με τους μιγάδες επαναστάτες. Έχοντας ως βάση την δική τους κοσμοαντίληψη, απέφυγαν δεσμούς με το με το νεοσύστατο αντάρτικο. Ωστόσο προέκυψαν απροσδόκητοι παράγοντες. Πρώτα, η σταδιακή ενσωμάτωση των ακτήμονων Μάγια στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Έπειτα, ο σεισμός του 1976 που έπληξε την περιοχή των Μάγια με τραγικό αντίκτυπο. Περισσότεροι από 20.000 άνθρωποι πέθαναν. Φοιτητές πανεπιστημίου και προοδευτικές οργανώσεις Ιησουιτών έσπευσαν να τους βοηθήσουν, τρομοκρατημένοι από τις συνθήκες ζωής τους, και συνέβαλαν στην οργάνωσή τους. Αυτό ενθουσίασε τους νεαρούς Μάγια. Έτσι αναδύθηκε η Επιτροπή Αγροτικής Ενότητας (CUC), η πιο ορατή από πολλές άλλες προσπάθειες, η οποία είχε την υποστήριξη της Καθολικής Εκκλησίας. Η στρατιωτική κυβέρνηση προσπάθησε να εκμεταλλευτεί αυτή την κατάσταση για να πλουτίσει, καταλαμβάνοντας εδάφη στην αποκαλούμενη Βόρεια Εγκάρσια Λωρίδα, ριζοσπαστικοποιώντας πολλά στρώματα της κοινωνίας που αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν τη γη τους. Υιοθέτησαν ριζοσπαστικές θέσεις όταν η κυβέρνηση σφάγιασε τον πληθυσμό του Πανσός (Panzós) στις 31 Μαΐου 1978, λόγω διένεξης για τη γη, και στη συνέχεια (βλέποντας την έντονη εθνική αντίδραση για όσα συνέβησαν εκεί) έκλεισε βίαια όλους τους χώρους πολιτικής . Ανίκανη να τους συγκρατήσει και τρομοκρατημένη από τις συνεχείς δράσεις που καλούσαν σε εξέγερση - θέατρο, μουσική, τελετές, παρελάσεις, ακόμη και διαφοροποιημένες καθολικές λειτουργίες- ποινικοποίησε τις μορφές οργάνωσής τους το 1979. Η ενσωμάτωση των Μάγια στο αντάρτικο αυξήθηκε εκθετικά.
Στις 31 Ιανουαρίου 1980 ομάδα της CUC κατέλαβε ειρηνικά την Πρεσβεία της Ισπανίας για να καταγγείλει την κατάσταση. Ο στρατός εισήλθε με την βία και έκαψε με λευκό φώσφορο όλους τους παρόντες, παρά την αντίθεση του Πρέσβη και της ισπανικής κυβέρνησης. Αυτό έφερε το CUC κοντά στο ένοπλο κίνημα, διευρύνοντας τον πόλεμο. Η ολιγαρχία του καφέ και ο στρατός συντόνισαν την απάντηση τους στην “ένοπλη εξέγερση” με ένα σχέδιο γενοκτονίας. Αυτό περιέλαβε τον σφαγιασμό οικισμών, ιδίως των ιθαγενών Ιξίλ, επειδή στην περιοχή τους δρούσε ο Επαναστατικός Στρατός των Φτωχών (EGP). Αποκαλούμενο Επιχείρηση Σοφία, το μυστικό σχέδιο εξολόθρευσης αυτής της εθνότητας, σήμανε την δολοφονία περισσότερων από 100.000 ανθρώπων.
Ο στρατηγός Εφραϊν Ρίος Μοντ, αρχιτέκτονας της γενοκτονίας, δήλωσε το 1982, «οι αντάρτες κινούνται σαν ψάρια στο νερό, αλλά εμείς θα στερήσουμε από τα ψάρια το νερό». Το νερό ήταν ο πληθυσμός των Μάγια. Χιλιάδες διέφυγαν στο Μεξικό ή βρήκαν καταφύγιο στη ζούγκλα. Λίγοι μπήκαν στην ένοπλη πάλη. Απειλούμενες από την βία που εξαπέλυσε ο στρατός κατά της εξέγερσης, ομάδες Μάγια συντόνισαν την πάλη τους με εκείνη των αντάρτικων οργανώσεων. Ο στρατός σφάγιασε 623 οικισμούς στα υψίπεδα (Altiplano). Βασάνισε τους κατοίκους τους και τους δολοφόνησε. Βίασαν τις γυναίκες προτού τις σκοτώσουν. Τα παιδιά ξυλοκοπήθηκαν μέχρι θανάτου. Σημειώνω ένα παράδειγμα: «Ο στρατός… έπιασε δύο μικρά κορίτσια, όσοι στρατιώτες μπόρεσαν τις κακοποίησαν … Την επόμενη μέρα, οι στρατιώτες πήραν μία από τις βιασμένες κοπέλες… και την έβαλαν σε ένα ελικόπτερο… και αφού απογειώθηκε την άφησαν να κρέμεται δεμένη από τα πόδια και γυμνή”.
Οι επιζώντες έζησαν περισσότερη από μια δεκαετία στις αποκαλούμενες κοινότητες πληθυσμών σε αντίσταση (CPRs). Για τους ριζοσπαστικοποιημένους πληθυσμούς των Μάγια το να είναι ελεύθεροι πάντα σήμανε να μετέρχονται από αυτόν τον χώρο που ορίζεται από την εναλλαγή ανάμεσα στο ρίζωμα στην κοινότητα και στην διαφυγή. Η ελευθερία τους πάντα εξαρτιόταν από ένα είδος “cimarronaje” (αντίστασης και φυγής σκλαβωμένων πληθυσμών) ανάλογο με την δραπέτευση των σκλάβων από αποικιακές φυτείες στην Καραϊβική και τις νότιες Ηνωμένες Πολιτείες. Η διαφυγή ήταν ουσιώδες συστατικό της ύπαρξής τους.
Η παραμονή στις CPR στα βουνά, όσο σκληρή κι αν ήταν, δημιούργησε μια ισχυρή εμπειρία αυτοοργάνωσης και ενδυνάμωσης. Παράλληλα με την αντιμετώπιση βασικών προβλημάτων όπως η περιφρούρηση, η αυτοάμυνα και η τροφή, επεκτάθηκαν οι υπηρεσίες εκπαίδευσης, υγείας και πολιτισμού και σφυρηλατήθηκε μια ταυτότητα αλληλεγγύης και αλληλοϋποστήριξης. Για άλλη μια φορά, η εξέγερση επέζησε και η πνευματικότητα και η κοσμοθεωρία τους εδραιώθηκαν. Εξηγώντας την εξέγερση, ο ηγέτης των K’ Ιτσέ, Ντομίνγκο Ερνάντες Ιξκόι, συνιδρυτής της CUC, δήλωσε: «Η εξέγερση των αυτόχθονων λαών... στα τέλη της δεκαετίας του 1970, αποτελεί μέρος της ιστορικής παράδοσης του λαού των Μάγια ενάντια στους εισβολείς εδώ και πεντακόσια χρόνια», προσθέτοντας ότι το «νέο ποιοτικό τους άλμα... αμφισβήτησε τις δομές εξουσίας που δημιουργούνται από τον ρατσισμό και την εξαθλίωση του λαού...»
Για τους ιθαγενείς Μάγια, όλοι οι αγώνες από το 1524 είναι κρίκοι στην μακρά αλυσίδα της αντίστασης που συνεχίζεται ως τα σήμερα, εδραιώνοντας το οντολογικό τους σύστημα και νομιμοποιώντας το μετά το 1996 ως δημόσια πρακτική. Μέχρι και στο αντάρτικο υπήρξαν εντάσεις με τη ζήτημα της ιθαγενικής ηγεσίας. Το EGP είχε μόλις έναν διοικητή Μάγια. Τον έδιωξαν λίγο πριν οι μαχητές Κ’ Ιτσέ αγνοήσουν τις εντολές των μιγάδων διοικητών τους.
Αν πριν τον πόλεμο οι πληθυσμοί Μάγια ήταν αόρατοι στο φαντασιακό της ηγεμονίας ντόπιων λευκών και μιγάδων, που τους έβλεπαν ρατσιστικά ως υπανθρώπους, στην διάρκειά του εδραιώθηκε το στερεότυπό τους ως «ανατρεπτικοί». Ήταν μόνο μετά την υπογραφή των Συμφωνιών Ειρήνης του 1996 που στρώματα των ντόπιων λευκών και μιγάδων αρχίζουν και τους αποδέχονται ως πολίτες. Οι κανόνες που προέκυψαν από τις Συμφωνίες Ειρήνης για τη νέα λειτουργία των Δήμων και των Προγονικών Αρχών τούς επέτρεψαν να ξαναχτίσουν τον κοινοτικό τους ιστό. Παρά τη φρίκη της τραγωδίας, ο πόλεμος ενδυνάμωσε τις κοινότητες των Μάγια και οι ίδιες έχουν απόλυτη συνείδηση αυτού. Οι Ειρηνευτικές Συμφωνίες διευκόλυναν την επαναπροσέγγιση μεταξύ του πληθυσμού των Μάγια και του πληθυσμού των μιγάδων και των λευκών. Πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ) άρχισαν να εργάζονται στις κοινότητες, χτίζοντας γέφυρες μεταξύ των διαφορετικών λαών και ξεκίνησαν πολυάριθμες πολυπολιτισμικές πολιτικές. Από την υπογραφή της ειρηνευτικής συμφωνίας, έχουν εδραιωθεί η εξουσία, η διακυβέρνηση και η ηγεσία τους, με τη συμμετοχή της προγονικής γνώσης και της συλλογικής εργασίας. Ήταν καίριας σημασίας η αποκατάσταση των Δημαρχείων των Μάγια, με δεδομένο πως τα αποικιακά επιχείρησαν να αποκρύψουν αυτήν την πανάρχαια γνώση. Τα σημερινά έχουν δομηθεί ως χώροι αποαποικιοποίησης για την αναβίωση των συλλογικών δράσεων. Η αποκατάσταση της εξουσίας, του νόμου και της δικαιοσύνης των Μάγια με βάση την προγονική σοφία αποτελεί τον πυρήνα τους, επιδιώκοντας την ανάκτηση της αρμονίας στην κοινότητα.
Το κρίσιμο σημείο σύγκλισης μεταξύ των κοινοτήτων των Μάγια και των μιγάδων ήταν η δίκη το 2013 όπου ο στρατηγός Εφραΐν Ρίος Μοντ κρίθηκε ένοχος για γενοκτονία. Σε όλη την διάρκεια αυτής της διαδικασίας, δικηγόροι, εισαγγελείς, ερευνητές, εμπειρογνώμονες, θύματα της γενοκτονίας και άνθρωποι που επέζησαν και γνώριζαν τις καταστροφές ήρθαν πολύ κοντά. Η καθημερινή τους συνύπαρξη στο Δικαστικό Μέγαρο κατά τη διάρκεια αυτών των μηνών διευκόλυνε την επικοινωνία και δημιούργησε στενές φιλίες. Ένας άλλος βασικός παράγοντας ήταν η άφιξη του οργανωμένου εγκλήματος στις περιοχές των Μάγια. Η εύρεση λύσεων στο νέο αυτό πρόβλημα προαπαιτούσε την διεύρυνση του διαλόγου με άλλους κοινωνικούς τομείς. Τέτοιες αλληλεπιδράσεις έχουν αμβλύνει κάπως τον ρατσισμό με ανεπαίσθητους, ομολογουμένως περιορισμένους, αλλά κρίσιμα σημαντικούς τρόπους.
Χωρίς τον ρατσισμό δεν μπορεί κανείς να κατανοήσει την δουλεία, την καταναγκαστική εργασία, τις δολοφονίες μελών των αγροτικών συνδικάτων από τα μέσα του 20ου αιώνα ή τον αποκεφαλισμό των αγροτικών συνεταιρισμών. Σε πολλές σύγχρονες τελετουργίες και φεστιβάλ των Μάγια, τα δραματοποιημένα θέματα -χωρίς να παρεκκλίνουν από τις κοσμολογικές τους αρχές- έχουν ένα κοινό στοιχείο: τον ρατσισμό. Οι διεκδικητικοί αγώνες και η βελτίωση της ποιότητας ζωής υποβοηθήθηκαν από εμβάσματα μεταναστών που έφυγαν για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτά έχουν χρηματοδοτήσει πολύ μικρές επιχειρήσεις και έχουν προσφέρει κεφάλαια στις κοινότητες, επιτρέποντας στις νέες γενιές να μορφωθούν. Δεν γνωρίζουμε ακόμη τον αντίκτυπο που θα έχει η δεύτερη θητεία του Ντόναλντ Τραμπ.
Κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα, τα καρτέλ ναρκωτικών άρχισαν να ασκούν τη «μικρο-εξουσία» τους σε πολλές περιοχές της χώρας, εκτοπίζοντας ή ελέγχοντας τις τοπικές αρχές, ακόμη και τις αστυνομικές δυνάμεις. Το κράτος της Γουατεμάλας κατέδειξε την αδυναμία του όταν πολλοί από τους δικούς του δημόσιους αξιωματούχους συνεργάστηκαν με τα καρτέλ και ενεπλάκησαν σε εκβιασμούς και διαφθορά, φτάνοντας στο σημείο να βλέπει τα οικονομικά του αποθέματα κυριολεκτικά να κλέβονται. Ο Πρόεδρος Ότο Πέρες Μολίνα, η αντιπρόεδρός του, Ροξάνα Μπαλντέτι, και μεγάλος αριθμός μελών του υπουργικού συμβουλίου συνελήφθησαν στις 2 Σεπτεμβρίου 2015, μετά από έρευνα που διεξήγαγε Διεθνής Επιτροπή που εργάζεται για την εξάλειψη της ατιμωρησίας και της διαφθοράς στη χώρα, με την υποστήριξη των Ηνωμένων Εθνών.
Η Γουατεμάλα είναι ένα κράτος που δίνει δύο μάχες: μία κατά του οργανωμένου εγκλήματος και άλλη εναντίον του εαυτού του, έχοντα απέναντί του ένα κληροδότημα διαφθοράς που εδραιώθηκε στα 36 χρόνια της ένοπλης σύρραξης. Τα κολομβιανά καρτέλ είδαν να διευκολύνεται η είσοδός τους στην Γουατεμάλα χάρη στην διαφθορά που επικρατούσε στον στρατό. Μόνο μετά τις Συμφωνίες Ειρήνης του 1996 και την αποχώρηση του στρατού από τους κάθε είδους κυβερνητικούς κύκλους -που υπήρξαν κι οι πιο σημαντικές επαφές για τους Κολομβιανούς- άρχισε να μειώνεται η κολομβιάνικη επιρροή επιτρέποντας στα μεξικανικά καρτέλ να μπουν και να καλύψουν το κενό.
Με δεδομένα αυτά τα γεγονότα, μπορούμε να επιβεβαιώσουμε ότι η Γουατεμάλα δεν είχε ποτέ μια πραγματική δημοκρατία μετά το τέλος του πολέμου. Το μεταβατικό κράτος έγινε ένα ναρκο-κράτος, που χαρακτηρίστηκε από μια προηγμένη διαδικασία φεουδαρχίας, όπου διαφορετικές περιοχές της χώρας ελέγχονται από διαφορετικά καρτέλ σε συνεργασία με τοπικές συμμορίες (maras) που επιβάλλουν κοινωνικό έλεγχο.
(*) Ο Arturo Arias είναι συνταξιούχος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, Merced. Έχει δημοσιεύσει τα μυθιστορήματα Después de las bombas (1979), Itzam Na (1981), Jaguar en llamas (1989), Los caminos de Paxil (1991), Cascabel (1998).
