Στο σκοτάδι του αμερικανικού Νότου

Φλάννερυ Ο’ Κόννορ - Σπάνιο να σου τύχει καλός άνθρωπος | Μετάφραση: Ρένα Χατχούτ | Εκδόσεις Αντίποδες

«Μόνη με τον Ανισόρροπο, η γιαγιά ανακάλυψε ότι έχασε τη φωνή της. Δεν υπήρχε σύννεφο στον ουρανό αλλά ούτε και ήλιος. Δεν υπήρχε τίποτα γύρω της παρά μόνο το δάσος. Ηθελε να του πει ότι έπρεπε να προσευχηθεί. Ανοιξε κι έκλεισε το στόμα της μερικές φορές προτού να βγάλει λέξη. Τελικά, άρχισε να λέει “Τον Χριστό σου, τον Χριστό σου”, εννοώντας: προσευχήσου στον Χριστό σου και θα σε βοηθήσει, αλλά όπως το έλεγε ακουγόταν σαν να βλαστημούσε».

Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη γέννηση της Φλάνερι Ο’Κόνορ, της σημαντικής-και κατά κάποιους αμφιλεγόμενης- Αμερικανίδας συγγραφέα. Κυκλοφόρησε πρόσφατα η πιο διάσημη συλλογή διηγημάτων της «Σπάνιο να σου τύχει καλός άνθρωπος» από τις εκδόσεις Αντίποδες, σε εξαιρετική μετάφραση της Ρένας Χατχούτ.

Η προσωπικότητα της Ο’Κόνορ είναι ακόμη και σήμερα ανεξιχνίαστη και μυστηριώδης. Ηταν μια γυναίκα που πέρασε τα τελευταία 13 χρόνια της ζωής της παλεύοντας με τον λύκο, γράφοντας παράλληλα μερικά από τα καλύτερα μυθιστορήματα που γνώρισε ποτέ ο κόσμος - όλα αυτά ενώ ζούσε σε ένα αγρόκτημα στο Μίλεντζβιλ της Τζόρτζια με τη μητέρα της, τα βιβλία της και σαράντα τέσσερα παγόνια.

Η Ο’Κόνορ φοίτησε στο κολέγιο στην Τζόρτζια, αλλά έφυγε από τον Νότο για να εγγραφεί στο Εργαστήριο Συγγραφέων στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβα, όπου απέκτησε το μεταπτυχιακό της δίπλωμα. Από εκεί μετακόμισε στη Νέα Υόρκη και στη συνέχεια στο Κονέκτικατ, όπου πίστευε ότι θα έμενε καθώς η συγγραφική της καριέρα εξελισσόταν. Αλλά, γύρω στα Χριστούγεννα του 1950 αρρώστησε σοβαρά και επέστρεψε στην Τζόρτζια. Διαγνώστηκε με λύκο, την ίδια ασθένεια που στέρησε τη ζωή στον πατέρα της όταν ήταν έφηβη. Αυτή και η μητέρα της μετακόμισαν σε ένα παλιό οικογενειακό αγρόκτημα στο Μίλεντζβιλ, το οποίο η Φλάνερι ονόμασε «Ανδαλουσία». Εγραψε δύο μυθιστορήματα και τριάντα δύο διηγήματα, κερδίζοντας βραβεία και επαίνους, κάνοντας ομιλίες σε περιοδείες όταν η υγεία της το επέτρεπε. Πέθανε στις 3 Αυγούστου 1964 σε ηλικία τριάντα εννέα ετών.

Υπήρξε ευσεβής Καθολική σε όλη τη διάρκεια της ζωής της, και αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με την επίγνωση του επικείμενου θανάτου της από τη σοβαρή ασθένεια, μας εξηγεί καλύτερα το ξεχωριστό λογοτεχνικό της αποτύπωμα και μας δίνει μια σαφέστερη εικόνα για το τι ακριβώς περιέχουν τα δέκα διηγήματα της συλλογής «Σπάνιο να σου τύχει καλός άνθρωπος»: μια ειρωνική πικρία για τη ζωή, μια «λοξή» πίστη στο θείο, μια περίεργη αντίληψη της σωτηρίας και την αναγνώριση της βίας -του Κακού- ως επικρατούσς δύναμης στην ανθρώπινη φύση. Αυτά είναι τα υλικά της παράξενης λογοτεχνίας της Ο’Κόνορ, και βεβαίως θυμίζουν τον μεγάλο στιλίστα του είδους, Ουίλιαμ Φόκνερ, από τον οποίο φαίνεται να έχει επηρεαστεί.

Τα στοιχεία που συνθέτουν τη ζωή της έχουν έρθει σταδιακά στην επιφάνεια: δοκίμια το 1969, επιστολές το 1979, ένας σχολιασμένος τόμος της Βιβλιοθήκης της Αμερικής το 1988 και μια συλλογή προσωπικών αντικειμένων που κατατέθηκαν στο Πανεπιστήμιο Εμορι το 2012, τα οποία εκδόθηκαν με τον τίτλο «Ημερολόγιο Προσευχής » και πρόκειται για σημειώσεις για την πίστη και τη μυθοπλασία από την εποχή που φοιτούσε στην Αϊόβα.

Στις ιστορίες της το τραγικό και αποτρόπαιο διασταυρώνονται με το σαρκαστικό και κωμικό, δημιουργώντας μια διάχυτη γκροτέσκο ατμόσφαιρα. Αυτό που αρχικά φαίνεται στον αναγνώστη ως παράλογος θάνατος γίνεται ξαφνικά μια ταχεία επέμβαση της δικαιοσύνης του Θεού.

Συχνά οι αυτο-απατημένοι, υπεροπτικοί χαρακτήρες της λαμβάνουν την αφόρητη αποκάλυψη του δικού τους ρηχού εαυτού, ανίκανοι να κατανοήσουν το μεγάλο δώρο της χάρης που τους παρέχει ο Θεός. Οπως η γιαγιά, στο ομώνυμο πρώτο διήγημα της συλλογής που προσπαθεί, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να σώσει τον εαυτό της, να φέρει στον δρόμο του Θεού τον «Απροσάρμοστο» που μόλις είχε σκοτώσει τον γιο, τη νύφη, και τα δύο εγγόνια της.

Οι χαρακτήρες της μένουν στο μυαλό μας, απλοί αλλά και ταυτόχρονα περίπλοκοι, άξεστοι και αποκρουστικοί, όμως συναρπαστικά ενδιαφέροντες.

Η βία στα διηγήματα αυτά δεν έχει πάντα καταγωγή και σίγουρα δεν έχει πάντα νόημα. Διαβάζεις τις ιστορίες της σαν να βλέπεις έναν πίνακα του Πικάσο που συχνά είναι δύσκολο να κατανοηθεί με την πρώτη φορά που τον βλέπεις, αλλά όλα τα κομμάτια εντυπώνονται μέσα σου σαν αναπόσπαστο κομμάτι του συνόλου. Η Ο’Κόνορ προσπαθεί να αναδείξει το τρομακτικό σκοτάδι του αμερικανικού Νότου που φωλιάζει στις εξαθλιωμένες πόλεις των «χιλμπίλις», των άξεστων ανθρώπων του Νότου που σήμερα εκφράζονται μέσα από τη ρητορική του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ.

Στο έργο της Ο’Κόνορ η απάντηση στα προβλήματά τους είναι η πίστη στον Θεό, όπως αυτή μεταφέρεται μέσα από την Καθολική Εκκλησία. Είχε πει πως η λογική χρήση του «παράλογου» στο έργο της οδηγεί στο να είναι η πίστη μια μηχανή που κάνει την ανθρώπινη αντίληψη να λειτουργεί. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εμπεριέχεται και η προσωπική πολιτική οπτική της, όπως για παράδειγμα στον «Πρόσφυγα» όπου εστιάζει στον φόβο και την απέχθεια της κυρίας Σόρτλι για τους Πολωνούς πρόσφυγες με την αντεστραμμένη λογική ότι από θύματα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο θα μετατραπούν σε θύτες.

Η Ο’Κόνορ «κατηγορήθηκε» για έναν ιδιότυπο ρατσισμό στο έργο της. Πίστευε σε μια περίεργη ισότητα που θέλει λευκούς και έγχρωμους να οδεύουν σε ξεχωριστές ομάδες πηγαίνοντας προς τον Παράδεισο. Πολλές τέτοιες αναφορές στην επιστολογραφία της φέρνουν σε δύσκολη θέση τους αμέτρητους θαυμαστές της που την υπερασπίζονται ως «παραβατική στη γραφή της για τη φυλή» αλλά επιρρεπή σε ολισθήματα και υπερβολές που προέρχονταν από κοινωνικές δυνάμεις πέρα από τον έλεγχό της.

Αυτό που είναι όμως από όλους παραδεκτό, και το αντιλαμβάνεται κανείς στις ιστορίες τού «Σπάνιο να σου τύχει καλός άνθρωπος», είναι ότι αναμφίβολα πρόκειται για μια σπουδαία συγγραφέα που η λογοτεχνική της δύναμη παραμένει ισχυρή. Σε κάνει πραγματικά να αναρωτιέσαι τι άλλο θα είχε γράψει και πώς θα είχε εξελιχθεί αν δεν είχε φύγει από τη ζωή τόσο νέα.