Σύγχρονες κοινωνίες στα ίχνη του Matrix

Ποιες είναι οι κοινωνικο-πολιτικές συνέπειες των εφαρμογών της Νευροτεχνολογίας;

Τις 3 τελευταίες δεκαετίες οι εντυπωσιακές εξελίξεις στη Βιοπληροφορική, τη Νανοτεχνολογία και, κυρίως, στη Νευροτεχνολογία φαίνεται πως καθιστούν ρεαλιστικά ακόμα και τα πιο ακραία σενάρια επιστημονικής φαντασίας. Κατά το παρελθόν, οι πιο αισιόδοξοι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας προέβλεπαν τη μετεξέλιξή μας σε υπεράνθρωπους, ενώ άλλοι, πιο απαισιόδοξοι, περιέγραφαν τον άνθρωπο του μέλλοντος ως βιοκυβερνητικό τερατάκι (Cyborg). Σήμερα, αυτές οι προβλέψεις φαντάζουν πολύ λιγότερο διασκεδαστικές ή φανταστικές απ’ ό,τι στο παρελθόν, αφού επαληθεύονται από τις πρόσφατες επιστημονικές εξελίξεις

Η κεντρική ιδέα που διερευνά η διάσημη κινηματογραφική τριλογία «Matrix» των αδελφών Γουατόφσκι είναι ότι στο μέλλον η τεχνητή νοημοσύνη κυριαρχεί πάνω στην ανθρώπινη. Πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν βυθισμένοι σε μια εικονική πραγματικότητα που δημιουργείται και συντηρείται από την πλανητική ψηφιακή Μήτρα (Matrix).

Ο ήρωας Neo (K. Reeves) μπορεί να εισέρχεται και να δρα στη νέα ψηφιακή πραγματικότητα μέσω ενός καλωδίου που τοποθετεί κατευθείαν στον εγκέφαλό του και το οποίο του επιτρέπει να συνδέεται με τη Μήτρα. Οποτε εισέρχεται στην εικονική πραγματικότητα –και για όσο χρόνο βρίσκεται συνδεδεμένος με τη Μήτρα–, κάθε αισθητηριακή αντίληψή του και κάθε αίσθημα που βιώνει «εγγράφονται» μέσα στον εγκέφαλό του κατευθείαν από τον υπερυπολογιστή. Συνεπώς, όσο είναι συνδεδεμένος, ο Neo δεν μπορεί να αναγνωρίσει ότι το περιβάλλον μέσα στο οποίο βρίσκεται και κινείται δεν έχει καμία υλική υπόσταση αλλά μόνο ψηφιακή. Παρ’ όλα αυτά, όποτε δέχεται ένα «ψηφιακό» χτύπημα δεν πονά εικονικά, αλλά τραυματίζεται πραγματικά.

Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες επιστημονικές έρευνες έχουν καταφέρει να αναπαραγάγουν μέσω υπολογιστικών προγραμμάτων όχι μόνο αφηρημένες νοητικές λειτουργίες αλλά και σύνθετες ανθρώπινες αισθητηριακές εμπειρίες, π.χ. της όρασης και της ακοής. Αυτές οι πολύ εντυπωσιακές εξελίξεις στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης και της τεχνολογικής αναπαραγωγής των ανθρώπινων αισθητηριακών λειτουργιών οδηγούν στη δημιουργία μιας εικονικής πραγματικότητας, την οποία οι χρήστες αυτών των υπολογιστικών προγραμμάτων τη βιώνουν ρεαλιστικά, με όλες τους τις αισθήσεις. Οι εφαρμογές αυτών των τεχνολογικών εξελίξεων είναι πάμπολλες: από την ιατρική μέχρι τη βιομηχανία και από την ιδιωτική διασκέδαση μέχρι την ερωτική ζωή μας. Οσο για τις κοινωνικές συνέπειες από τις εφαρμογές της τεχνολογίας της εικονικής πραγματικότητας, προοιωνίζονται άκρως καταστρεπτικές.

Προσομοιώνοντας τεχνολογικά τους αλγορίθμους της όρασης

Πρωτοποριακές σε αυτό το νέο επιστημονικό-τεχνολογικό πεδίο θεωρούνται οι έρευνες που πραγματοποιούνται στα περίφημα εργαστήρια του MIT (Massachusetts Institute of Technology) στη Βοστόνη των ΗΠΑ. Πιο συγκεκριμένα, η διεθνής επιστημονική κοινότητα έχει αναγνωρίσει από καιρό τόσο την πρωτοτυπία όσο και τη σπουδαιότητα των μελετών δύο ερευνητικών ομάδων που εργάζονται στο Ινστιτούτο McGovern του ΜΙΤ.

Την πρώτη ομάδα του ΜΙΤ δημιούργησε ο Tomaso Poggio, ενώ τη δεύτερη ο James DiCarlo, δύο κορυφαίοι ερευνητές στον τομέα της νευροτεχνολογίας της όρασης. Μπορεί τα πρωτοποριακά πειράματά τους να φαίνονται λιγότερο εντυπωσιακά από τη σκηνογραφία της ταινίας Matrix, επειδή οι πρωταγωνιστές των ερευνών τους ήταν πίθηκοι μακάκοι και όχι άνθρωποι, όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αντικείμενο των ερευνών τους είναι η όραση, η πιο πολύπλοκη αισθητηριακή λειτουργία τόσο στον άνθρωπο όσο και στα άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά.

Χάρη σε πολύ λεπτά ηλεκτρόδια που τοποθετούσαν πάνω στον εγκέφαλο των πιθήκων μακάκων –χωρίς να τους προκαλούν καθόλου πόνο–, οι ερευνητές στο ΜΙΤ κατάφεραν να παρακολουθήσουν και να καταγράψουν λεπτομερώς την ηλεκτρική δραστηριότητα των μεμονωμένων νευρώνων. Και αν, όπως υπέθεταν, η εκφόρτιση αυτών των νευρώνων δεν είναι τυχαία, τότε τα πρότυπα ενεργοποίησης των νευρώνων που κατέγραφαν εργαστηριακά θα έπρεπε να είναι το νευρωνικό αντίστοιχο αυτού που έβλεπαν εκείνη τη στιγμή τα πειραματόζωα!

Πράγματι, από τη λεπτομερή νευροβιολογική ανάλυση των περίπλοκων φυσιολογικών διεργασιών, που συνοψίζονται στη λέξη «όραση», προκύπτει ότι το αρχικό φωτεινό ερέθισμα που εισέρχεται στα μάτια μας «μεταφράζεται» εγκεφαλικά σε μια σειρά από ηλεκτροχημικά σήματα ενεργοποίησης των νευρώνων που είναι επιφορτισμένοι με τη λειτουργία της όρασης. Μέσα από μια σειρά διαδοχικών νευρωνικών κωδικοποιήσεων και κυρίως μέσω της συστηματικής επιλογής και του φιλτραρίσματος του αρχικού οπτικού ερεθίσματος, τα ανώτερα οπτικά κέντρα του εγκεφάλου καταφέρνουν τελικά να δημιουργούν μια ικανοποιητική εικόνα του κόσμου.

Και οι σχετικές τομογραφικές έρευνες, σε διάφορα εργαστήρια, έδειξαν σαφώς ότι τόσο στην εγκεφαλική επεξεργασία όσο και στην αναγνώριση των οπτικών αντικειμένων εμπλέκονται όχι μόνο οι νευρώνες του οπτικού φλοιού, αλλά και νευρωνικά κυκλώματα που βρίσκονται στο κατώτερο τμήμα του κροταφικού φλοιού: όταν το οπτικό σήμα διέρχεται μέσα από αυτές τις ενδιάμεσες εγκεφαλικές δομές, οι νευρώνες που βρίσκονται εκεί απαντούν σύμφωνα με ένα ορισμένο πρότυπο ενεργοποίησης. Ετσι ανακάλυψαν τα διαφορετικά νευρωνικά κυκλώματα που εμπλέκονται στην επεξεργασία, την αναγνώριση και την κατηγοριοποίησή των αρχικών οπτικών ερεθισμάτων.

Εικονική πραγματικότητα και ρεαλιστική εικονικότητα

Η επινόηση του «αποκωδικοποιητή» ίσως αποδειχτεί το πρώτο (δειλό;) βήμα προς την πραγματοποίηση του τεχνολογικού ονείρου –ή μάλλον εφιάλτη– να καταφέρουμε, κάποτε, να διαβάζουμε κατευθείαν τις σκέψεις του άλλου μέσω μιας κατάλληλης υπολογιστικής μηχανής. Ομως, για να το πετύχουμε απαιτείται μια πολύ πιο εξελιγμένη νευροτεχνολογία από αυτήν που διαθέτουμε σήμερα.

Πάντως, η σφοδρή επιθυμία κάποιων κρατικών και στρατιωτικών υπηρεσιών, όπως η Defense Advanced Research Projects Agency των ΗΠΑ, να καταλήξουν αυτές οι έρευνες σε απτά και άμεσα εφαρμόσιμα αποτελέσματα προσκρούει όχι μόνο σε θεσμικά-συνταγματικά, αλλά και σε τεχνοεπιστημονικά εμπόδια: ενώ μπορούμε να εντοπίσουμε επακριβώς τις εγκεφαλικές περιοχές ή και τα νευρωνικά κυκλώματα που εμπλέκονται στις διεργασίες της όρασης ενός αντικειμένου, αγνοούμε το πώς ακριβώς το πετυχαίνει ο οπτικός φλοιός. Επιπλέον, αγνοούμε το πώς συνεργάζονται οι πολλές και διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου ώστε να συνδιαμορφώνουν αυτό που τελικά «βλέπουμε» και, κυρίως. αυτό που κάθε φορά επιλέγουμε να δούμε.

Ευτυχώς, ο εφιάλτης του «Matrix» δεν προβλέπεται να υλοποιηθεί στο άμεσο μέλλον. Αυτή η αισιόδοξη πρόβλεψη, όμως, αποδεικνύεται ελάχιστα καθησυχαστική αν αναλογιστούμε ότι οι σύγχρονες πρακτικές χειραγώγησης και ελέγχου της ανθρώπινης ζωής και σκέψης θα συνεχίσουν να «βελτιώνονται», εκμεταλλευόμενες αυτές ακριβώς τις προόδους της νευροτεχνολογίας.

Φανταστείτε ότι μπορείτε να ταξιδεύετε «ελεύθερα» στον χώρο και τον χρόνο, χωρίς ποτέ να σηκωθείτε από την καρέκλα σας· ότι μπορείτε να ακούσετε τους πιο απόκοσμούς ήχους και να έρθετε σε επαφή με τα πιο δυσπρόσιτα γήινα περιβάλλοντα, ενώ ταυτόχρονα μπορείτε να μυρίσετε και να γευθείτε τους καρπούς τους. Το «Towards Real Virtuality» υπόσχεται να ικανοποιήσει τις πιο απίθανες επιθυμίες των χρηστών του.

Περί τίνος πρόκειται; Είναι ένα βρετανικό ερευνητικό πρόγραμμα που εδώ και χρόνια έχει θέσει στόχο του να προσφέρει –με το αζημίωτο!– την πιο πλήρη και ολοκληρωτική εμπειρία «καταβύθισης» σε μια απολύτως ρεαλιστική εικονική πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα που εμπλέκει, ταυτοχρόνως, όλες τις ανθρώπινες αισθήσεις. Για την υλοποίηση αυτού του φιλόδοξου τεχνολογικού στόχου εργάζονται πυρετωδώς κορυφαίοι Βρετανοί επιστήμονες, κυρίως στα Πανεπιστήμια York και Warwick. Γι’ αυτό τον σκοπό δημιούργησαν, μάλιστα, εδώ και χρόνια ένα «εικονικό κουκούλι», μια περίπλοκη υπολογιστική μηχανή ικανή να μεταδίδει στον χρήστη που βρίσκεται στο εσωτερικό της όλα τα τυπικά αισθητηριακά χαρακτηριστικά μιας πραγματικής εμπειρίας.

Για πρώτη φορά στον τομέα έρευνας της εικονικής πραγματικότητας έγινε εφικτή η ταυτόχρονη διέγερση και των πέντε ανθρώπινων αισθήσεων. Και είναι τόσο ολοκληρωτική και ρεαλιστική αυτή η πολυ-αισθητηριακή καταβύθιση, ώστε οι χρήστες δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσουν ότι η «πραγματικότητα» που βιώνουν είναι εικονική! Ισως γι’ αυτό οι Βρετανοί ερευνητές, περιγράφοντας αυτή τη νέα τεχνολογία, χρησιμοποιούν τον όρο «ρεαλιστική εικονικότητα» (Real Virtuality).

Μέχρι πρόσφατα, τα περισσότερα υπολογιστικά προγράμματα εικονικής πραγματικότητας περιορίζονταν στην προσομοίωση μιας ή το πολύ δύο ανθρώπινων αισθήσεων, κυρίως της όρασης και της ακοής. Σήμερα, η «ρεαλιστική εικονικότητα» προσφέρει τη δυνατότητα μιας λιγότερο αποσπασματικής και πληρέστερης αισθητηριακά καταβύθισης στην εικονική πραγματικότητα. Εκτοτε, το πρόγραμμα «Towards Real Virtuality» έχει κάνει την είσοδό του στην αγορά ως ένα πολύτιμο εκπαιδευτικό ή ψυχαγωγικό εργαλείο.

Βέβαια, από την πρώτη στιγμή που εμφανίστηκε δεν είναι λίγοι αυτοί που ασκούν δριμύτατη κριτική στη μαζική και ανεξέλεγκτη χρήση τέτοιων «ψευδαισθησιογόνων» τεχνολογιών, που μπορούν να αποξενώνουν τους χρήστες τους από την ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα. Νέες ολοκληρωτικές και αλλοτριωτικές ψηφιακές τεχνολογίες, που ανοίγουν τον δρόμο για την υλοποίηση πολύ πιο εφιαλτικών σεναρίων, τύπου «Matrix».