Αυτοβελτίωση μέσω των Στωικών | ΕΦΣΥΝ

Χριστίνα Κούρφαλη | Ποιος θέλεις να είσαι; | Σελ. 206 | Εκδόσεις iWrite, 2025

Η μυθοπλαστική μορφή του βιβλίου επιτρέπει στην Κούρφαλη να ενσωματώσει στην αφήγηση των μαθημάτων της σχολής την αυθεντική διδασκαλία του Επίκτητου, τα ίδια του τα λόγια, όπως τα γνωρίζουμε από τα έργα του. Η καλή αυτή ιδέα δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να εξοικειωθεί βαθμιαία με τις βασικές έννοιες της στωικής ηθικής (την προαίρεση, την αρετή, το «εφ’ ημίν», την αταραξία, την άσκηση, τη σύμφωνη με τη φύση ζωή, την ειμαρμένη), χωρίς τον τρόμο που συνήθως προκαλεί η ευθεία αναμέτρηση με τα πρωτότυπα κείμενα. Μάλιστα σε κάθε κεφάλαιο η Κούρφαλη προτείνει και κάποιες ασκήσεις για τον μαθητευόμενο Στωικό

Οι Στωικοί φιλόσοφοι αποτελούν σήμερα μια παγκόσμια μόδα. Ο Επίκτητος, ο Μάρκος Αυρήλιος και ο Σενέκας διαβάζονται πλέον περισσότερο από τον Πλάτωνα και σίγουρα περισσότερο από τον Αριστοτέλη. Καμία άλλη σχολή φιλοσοφίας της αρχαιότητας δεν έχει παρόμοια τύχη.

Η δημοφιλία των Στωικών δεν είναι παράλογη. Τα κείμενα που έχουν φτάσει στα χέρια μας ανήκουν στην ύστερη περίοδο του στωικισμού, όπως αναπτύχθηκε στη διάρκεια των ρωμαϊκών χρόνων. Σε αντίθεση με τους ιδρυτές της Στοάς (τον Ζήνωνα, τον Κλεάνθη, τον Χρύσιππο), που είχαν δώσει μεγάλη έμφαση στη Λογική και στη Φυσική, οι ύστεροι Στωικοί ασχολούνται σχεδόν αποκλειστικά με την Ηθική. Απευθύνονται στο μεμονωμένο άτομο της χαώδους αυτοκρατορίας, για το οποίο μικρό ρόλο παίζουν η φυλή, η εθνικότητα ή η πολιτική συμμετοχή - συνθήκες που διατηρούν μια αναλογία με τις ανάλογες σημερινές σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης. Και διδάσκουν μια προσωπική μορφή σωτηρίας της ψυχής, που έχει κυρίως πρακτικό χαρακτήρα: η φιλοσοφία είναι για τους Στωικούς μια τέχνη του βίου.

Η Χριστίνα Κούρφαλη είναι ειδικός στη στωική φιλοσοφία. Το βιβλίο της Η Στωική Τέχνη του Βίου (εκδ. Θύραθεν, 2015) είναι από τις καλύτερες μελέτες για τους Στωικούς που κυκλοφορούν στα ελληνικά, βασισμένο στη διδακτορική της διατριβή. Με το νέο της βιβλίο αποφάσισε να αλλάξει στιλ. Αφησε πίσω της τις ακαδημαϊκές συμβάσεις συγγραφής και αποφάσισε να δώσει, με τη μορφή μυθοπλασίας, το απόσταγμα των μαθημάτων του Επίκτητου, όπως προκύπτουν από τα σωζόμενα έργα του, το Εγχειρίδιο και τις Διατριβές.

Εχει σημασία ότι η Κούρφαλη δηλώνει εξ αρχής πως είναι και η ίδια στωική. «Υιοθετημένο παιδί και εγώ της στωικής οικογένειας... αποφάσισα να μοιραστώ την [πνευματική μου] περιουσία με περισσότερους ανθρώπους” (σ.9). Δεν θέλει όμως να μεταφέρει θεωρητικές γνώσεις, αλλά εύχεται να ταυτιστεί ο σημερινός αναγνώστης με τον νεαρό μαθητή του Επίκτητου (σ. 11) που, όπως μας περιγράφει το βιβλίο, προσεγγίζει τον Δάσκαλο, εντάσσεται στη σχολή του και με βάση τα μαθήματά του αλλάζει ριζικά τη ζωή του. Δεν έχουμε λοιπόν εδώ μια μελέτη για τον Επίκτητο, αλλά έναν «Προτρεπτικό» στη στωική φιλοσοφία.

Η μυθοπλαστική μορφή του βιβλίου επιτρέπει στην Κούρφαλη να ενσωματώσει στην αφήγηση των μαθημάτων της σχολής την αυθεντική διδασκαλία του Επίκτητου, τα ίδια του τα λόγια, όπως τα γνωρίζουμε από τα έργα του. Η καλή αυτή ιδέα δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να εξοικειωθεί βαθμιαία με τις βασικές έννοιες της στωικής ηθικής (την προαίρεση, την αρετή, το «εφ’ ημίν», την αταραξία, την άσκηση, τη σύμφωνη με τη φύση ζωή, την ειμαρμένη), χωρίς τον τρόμο που συνήθως προκαλεί η ευθεία αναμέτρηση με τα πρωτότυπα κείμενα. Μάλιστα σε κάθε κεφάλαιο η Κούρφαλη προτείνει και κάποιες ασκήσεις για τον μαθητευόμενο Στωικό.

Τυπικά το συγκεκριμένο βιβλίο ανήκει στα λεγόμενα βιβλία αυτοβελτίωσης. Η κατηγορία αυτή βιβλίων κατέχει πλέον ένα σημαντικό μερίδιο στην εκδοτική παραγωγή, με τάσεις επέκτασης. Η κρίση στον χώρο του έντυπου βιβλίου, που οφείλεται στην αλματώδη εξάπλωση του διαδικτύου, δεν έθιξε τα βιβλία αυτού του είδους. Μάλλον το αντίθετο ισχύει. Ο πολλαπλασιασμός τους κατά τα τελευταία χρόνια δείχνει ότι ευνοούνται από την κυριαρχία του διαδικτύου.

Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί. Τα βιβλία αυτοβελτίωσης έχουν να κάνουν με τη θέση του ατόμου μέσα στο κοινωνικό σύνολο, τις ατομικές στάσεις και συμπεριφορές που εξασφαλίζουν μια ισορροπημένη ζωή και μια προσωπική ηρεμία. Προσφέρουν εκλαϊκευμένη γνώση, με βασικό κριτήριο την πρακτική εφαρμογή και τη χρησιμότητα. Στα βιβλία αυτά τα πάντα θυμίζουν διαδίκτυο - μέσω διαδικτύου άλλωστε κατά κανόνα προωθούνται. Οι εκδότες τους είναι άγνωστοι, η τυπογραφία στοιχειώδης - σαν να εκτυπώνεις ένα word. Τα εξώφυλλα είναι φανταχτερά, οι τίτλοι τεράστιοι, ώστε να είναι ελκυστικοί. Η γλώσσα τους είναι η τρέχουσα, με δάνεια από την αργκό του διαδικτύου. Βιβλιογραφικές αναφορές και σημειώσεις σπανίζουν ή απουσιάζουν εντελώς. Τα βιβλία αυτά φαίνονται να αναζητούν ένα δικό τους κοινό, διαφορετικό από το κοινό των γνωστών και «σοβαρών» εκδοτικών οίκων, και, από ό,τι φαίνεται, το έχουν βρει (είδα σε best seller εκλαϊκευμένης αρχαιογνωσίας να αναγράφεται ότι είχε πουλήσει σε τρία χρόνια 50.000 αντίτυπα).

Το Ποιος θέλεις να είσαι είναι τελικά ένα υβρίδιο. Ο στόχος της συγγραφής του και η μορφή του παραπέμπουν στα βιβλία αυτοβελτίωσης. Είναι όμως γραμμένο από άνθρωπο ειδικό, από κάποια που γνωρίζει πλήρως το αντικείμενό της και χειρίζεται σωστά την ελληνική γλώσσα. Το βιβλίο προφανώς αναζητεί εκείνους τους (πολλούς) αναγνώστες, που δεν θα πλησίαζαν ποτέ ένα δοκίμιο ή μια ακαδημαϊκή μελέτη. Εύχομαι να τους βρει.