Παρατηρήσεις σ’ έναν πρόλογο | ΕΦΣΥΝ

Γιώργος Αριστηνός | Νάρκισσος και Ιανός - Οι μεταμορφώσεις του μοντερνισμού στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία | σελ. 708 | ΕΚΔΟΣΕΙΣ Νίκας, 2024

Ο Αριστηνός δεν κρύβει την αυθαιρεσία που περικλείει το εγχείρημά του, που όμως είναι συνυφασμένο με κάθε έννοια αξιολόγησης στον χώρο των λεγόμενων ουμανιστικών σπουδών. Το αντίθετο θα συνιστούσε μια τεράστια υποκρισία, πέρα από το γεγονός του σφετερισμού ενός χώρου που δικαιωματικά ανήκει σε άλλες γνωστικές πειθαρχίες. Επίσης πρέπει να σημειώσω κάτι που συνάγεται, χωρίς να δηλώνεται ρητά: ο Γ. Αριστηνός δείχνει να έχει επηρεαστεί από τον δημιουργικό ριζοσπαστισμό της μεταγλωσσικής στροφής (post linguistic turn) στον χώρο της ιστοριογραφίας.

Σχεδόν είκοσι χρόνια μετά την πρώτη έκδοση, ο Νάρκισσος και Ιανός του Γιώργου Αριστηνού κυκλοφορεί διορθωμένος και εμπλουτισμένος, χωρίς να χάσει, θα 'λεγα, την επικαιρότητα και χρησιμότητά του. Θέμα του, ο μοντερνισμός και οι μεταμορφώσεις του στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία. Προηγείται μια εκτεταμένη θεωρητική εισαγωγή, που μας ενδιαφέρει ειδικά, όπου αναλύεται η φυσιογνωμία αυτού του καλλιτεχνικού ρεύματος και της φιλοσοφίας, εννοείται, που το υποβαστάζει. Οπως διατείνεται ο συγγραφέας, ο μοντερνισμός, παρ’ όλες τις εσωτερικές του διαφοροποιήσεις και αντινομίες, άλλοτε δηλαδή να αναρριπίζει τα πανιά της νεωτερικότητας και άλλες φορές να φλερτάρει με τον μυστικισμό, τη θρησκευτική πίστη ή τον παγανισμό ακόμη, είχε ένα σημείο σύγκλισης: την αντισυμβατική χρήση των εκφραστικών μέσων και τη ρήξη του με μια παράδοση ορθοδοξίας και ειδολογικής μονομέρειας. Αυτή η αποσκίρτηση από το παρελθόν, από το ρομαντικό ιδεώδες ή την κλασική αισθητική «καλολογία» ισοδυναμούσε με μια επιστημολογική τομή, για να επικαλεστώ στο σημείο αυτό τον Gaston Bacherard: ενώ στο κλασικό μυθιστόρημα, πρωτοστατούσε ο ήρωας, με τη συνείδησή του να κλυδωνίζεται από διλήμματα, και να πραΰνεται με την ακροτελεύτια λύση (τη μεταμέλεια ή την αυτοχειρία), τώρα δεσπόζει η γλώσσα. Το μέτωπο του «πολέμου» μετατοπίζεται από τη ρεαλιστική αναπαράσταση στις πιο ευφάνταστες εκδιπλώσεις της γλώσσας, στα τροπικά οχήματα, τις μυθικές μεθόδους. Είμαστε στην καρδιά της αυτοαναφορικής μυθοπλασίας και της στιλιστικής ευφορίας. Αυτή ωστόσο η εξεζητημένη έμφαση στη μορφοπλασία και στην υπεροχή του σημαίνοντος οδήγησε αναπόφευκτα στην εσωστρέφεια, και τον καλλιτεχνικό ακκισμό.

Το κείμενο έγινε δυσανεκτικό και δυσανάγνωστο, το νόημα συσκοτίστηκε από το ναρκισσιστικό νέφος και ο αναγνώστης εξοβελίστηκε από το θεσπισμένο «δούναι και λαβείν». Είναι αλήθεια, γράφει ο Αριστηνός, πως οι συγγραφείς του μοντερνισμού επιχωμάτωσαν μέσα σε βουνά από υπονοούμενες, λανθάνουσες και κρυπτογραφικές αναφορές, μέσα σ’ ένα πυκνό δίχτυ συνδηλώσεων, το λογοτεχνικό νόημα του έργου, δυσχεραίνοντας την πρόσληψή του και απαιτώντας από τη μεριά του μυητικές αναγνωστικές εμπειρίες και εργώδεις ερμηνευτικές επιχειρήσεις. Για παράδειγμα, οι σημειώσεις του Αντώνη Ζέρβα, ενός εκλεκτού μέλους του ποιητικού και δοκιμιακού κλαμπ, για τα Κάντος της Πίζας του Εζρα Πάουντ, φτάνουν τις χίλιες εξακόσιες ογδόντα επτά.

Ο συναγερμός αυτών των παραπομπών, αστερίσκων, υποσημειώσεων, των marginalia κ.λπ. δεν οφείλεται σε ψυχαναγκαστικές εμμονές από έναν σύγχρονο μεσαιωνικό σχολιαστή, που θέλει να εξονυχίσει όλες τις καταχωσμένες έννοιες, αλλά στη συνειρμική στόφα του κειμένου, που διασπείρει τους υπαινιγμούς σ’ όλη την επικράτειά του. Πόσο αυτονόητη είναι άραγε, για τον αναγνώστη, η λέξη «οπόσσος», παρώνυμο που είχε προσδώσει ο Πάουντ στον Ελιοτ; Ή ακόμα, οι αναφορές, στην κυρία Πιζόλ, ιδιοκτήτρια πανδοχείου στη γαλλική πόλη Εξιντέτ’γ;

Είναι ακριβώς αυτός ο ερμητισμός και κυρίως οι ελικοειδείς στροφές της αφηγηματικής ροής (το πίσω-μπρος ή η τεθλασμένη αντιγραμματική δυναμική του), που θα γεννήσουν την ανάγκη, πολλές φορές μάλιστα την ψύχωση του σχολίου και την ανάγκη για μεσίτευση και διεκπεραίωση. Ετσι το αυτοαναφορικό πνεύμα του μοντερνισμού (μαζί με μια υποβόσκουσα απέχθεια της εκλεπτυσμένης ελίτ για την πληβειακή ανάγνωση) που υπαγορεύει ένα προσωπικό ιδίωμα στα εκφραστικά μέσα θα οδηγήσει στη μεγάλη στροφή, κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ’60. Το κεφάλαιο του μετα-μοντερνισμού έχει μόλις αρχίσει, έχοντας αφήσει πίσω του πολλές δοσοληψίες με το παρελθόν και μύριες τόσες κληροδοτημένες συμφύσεις. Ο,τι τον χαρακτηρίζει πάντως είναι η μείξη και συμπαράθεση ετερόκλητων στοιχείων (τρόπων και υφολογικών τύπων) απ’ όλα τα στρώματα της κουλτούρας και γλώσσας.

Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το πλαίσιο. Από τους κανόνες και τις αξίες του αντλήθηκαν τα κριτήρια για την επιλογή των συγγραφέων που ανθολογούνται στον τόμο αυτό. Ο Αριστηνός δεν κρύβει την αυθαιρεσία που περικλείει το εγχείρημά του, που όμως είναι συνυφασμένο με κάθε έννοια αξιολόγησης στον χώρο των λεγόμενων ουμανιστικών σπουδών. Το αντίθετο θα συνιστούσε μια τεράστια υποκρισία, πέρα από το γεγονός του σφετερισμού ενός χώρου που δικαιωματικά ανήκει σε άλλες γνωστικές πειθαρχίες.

Επίσης πρέπει να σημειώσω κάτι που συνάγεται, χωρίς να δηλώνεται ρητά: ο Γ. Αριστηνός δείχνει να έχει επηρεαστεί από τον δημιουργικό ριζοσπαστισμό της μεταγλωσσικής στροφής (post linguistic turn) στον χώρο της ιστοριογραφίας. Αν οι αναλύσεις που εφαρμόζει εμπνέονται από τη διευρυμένη έννοια της «ερμηνείας» και όχι τόσο ή αποκλειστικά από μια αυστηρή και ενίοτε αποστεωμένη φιλολογική μέθοδο, είναι γιατί χωρίς να μειώνει τη σημασία του «λέγειν», προτάσσει αυτό που ανελκύει κανείς από συνειδητά κρυμμένους ή λανθάνοντες θυλάκους σημασιών. Αν για ιστορικούς όπως ο Γιαμπλονκά, ο Μπουσερόν ή ο Μαζάουερ, μετράει η αποδεικτική αξία του αρχείου, καθώς συμπλέκεται με τη λογοτεχνική ανάπλαση, κατ’ αναλογία λειτουργούν οι ερμηνείες για τη «γυναίκα της Ζάκυθος» ή για τον Παπαδιαμάντη του Γ. Αριστηνού. Τολμηρά πλονζόν, που αξίζουν όμως τον κόπο.

* Σύμβουλος έκδοσης του περιοδικού Ιστορία Εικονογραφημένη