Η αισθητική ως αντίδοτο | ΕΦΣΥΝ

Μπορεί ένα βιβλίο να σου «πικραίνει» το μάτι; Ναι! Αυτό λοιπόν είναι που προσπαθεί να αποφύγει δεκαετίες τώρα ο μαΐστορας Γιάννης Μαμάης, ο επιμελητής-σχεδιαστής των βιβλίων του Gutenberg, ο οποίος λέει συχνά πως στο βιβλίο αναζητά μια αρμονία σαν αυτή της μουσικής.

Για το εμβληματικό βιβλίο του-φόρο τιμής στην τυπογραφική τέχνη «Κολοφώνες - Η μνήμη της τελευταίας σελίδας» (Gutenberg, 2024), στο οποίο συγκέντρωσε εκατοντάδες κολοφώνες-έργα τέχνης, από αυτούς που έχει χρησιμοποιήσει μέχρι τώρα σε βιβλία που έχει σχεδιάσει, είχαμε μιλήσει πέρυσι (βλ. «Ο επίμονος… βιβλιοπλάστης», «Εφ.Συν.» 1/6/2024), με αφορμή την ομώνυμη έκθεση στο Ιδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή. Ο κολοφώνας κοσμεί την τελευταία σελίδα του βιβλίου και περιλαμβάνει τα ονόματα των συντελεστών του – κι όπως λέει, μάλιστα, ο Γ. Μαμάης, «παρά τη βραχύτητά του, είναι κάτι σαν τον ληξίαρχο ή ακόμα και τον βιογράφο της έκδοσης».

Η τυπογραφία είναι μια «χαμηλόφωνη» εφαρμοσμένη τέχνη, «την οποία μαθαίνω ακόμη», μας λέει ο κ. Μαμάης και μας αποκαλύπτει πόσο μεράκι χρειάζεται για τα αγλαότεχνα βιβλία του Gutenberg, που παραμένει πιστός στις αρχές του… συνονόματού του εφευρέτη της τυπογραφίας. «Δεν είναι πολύ μεγαλύτερο το κόστος για τα ωραία βιβλία. Απλώς κάποιοι μπερδεύουν τη γραφιστική με την τυπογραφία. Ναι, μας έχει βοηθήσει πολύ η τεχνολογία και νομίζω ότι μπορούμε να κάνουμε θαύματα με αυτήν, αν ακολουθούμε κάποιους κλασικούς κανόνες, οι οποίοι –όσο και αν ακούγεται οξύμωρο– είναι μοντέρνοι».

«Οι εκδόσεις Gutenberg πέρυσι έκλεισαν 60 χρόνια συνεχούς παρουσίας στον έντυπο λόγο, πέρασαν από τη μονοτυπία στην ψηφιακή εκτύπωση, συνεργάστηκαν με μαγικούς τεχνίτες και διανοούμενους – και αν με ρωτήσετε ποιος μου λείπει πιο πολύ, θα σας πω ο μέγας Δημήτρης Αρμάος, που “έφυγε” πολύ νωρίς. Αν με ρωτήσετε, δε, τι θα έκανα αν ξεκινούσε ο χρόνος μου από την αρχή, θα σας απαντούσα: Το ίδιο θα έκανα. Κοντά στους ίδιους καλλιτέχνες τυπογράφους θα μαθήτευα, από τους οποίους ξεχωρίζω τον Νίκο Σκιαδά, τον καλλιτέχνη-τυπογράφο-διανοούμενο, που μου στάθηκε πολύτιμος δάσκαλος, ο οποίος έχει κάνει το τρίτομο έργο “Η ελληνική τυπογραφία”. Δεν θα άλλαζα τίποτα και κανέναν. Με πρωτεργάτη τον αδελφό μου, Γιώργο Δαρδανό, τον ιδρυτή των εκδόσεων Gutenberg, ξεκινήσαμε να φτιάχνουμε βιβλία και τα τελευταία χρόνια έχει πάρει τη σκυτάλη και η συνέχειά μας, ο Κώστας Δαρδανός και η Δανάη Δαρδανού», σημειώνει.

Στην ερώτησή μας αν ξεχωρίζει κάποια βιβλία από τα χιλιάδες που έχει επιμεληθεί και σχεδιάσει, μας απάντησε ότι δεν θέλει να αδικήσει κάποιον, γι’ αυτό σκεφτήκαμε να πούμε εμείς μερικά από αυτά που μας έχουν κάνει εντύπωση: η μετάφραση των «Μεταμορφώσεων» του Οβιδίου από τον Θεόδωρο Παπαγγελή, η σειρά του Πεσόα, η θεατρική σειρά με Σέξπιρ, Μπέκετ κ.ά., τα βιβλία των Ηρκου και Στάντη Αποστολίδη (Μπακούνιν, Μέγας Αλέξανδρος, Ιψεν), τα βιβλία του Προκόπη Παυλόπουλου και τόσα άλλα.

Οσον αφορά, δε, τα ξένα πανεπιστημιακά συγγράμματα, που στην πρωτότυπη έκδοσή τους είναι «μαύρα γράμματα σε άσπρο χαρτί», στον Gutenberg τα αναβαθμίζουν σε σημείο να έχει ρωτήσει τον εκδότη Κώστα Δαρδανό ένας Αγγλος εκδότης: «Τα κάνετε συλλεκτικά;» «Οχι, έτσι τα φτιάχνουμε», του είχε απαντήσει. Γι’ αυτό και δεν χρειάζεται να είσαι ειδικός για να δεις τις εξόφθαλμες διαφορές της ξένης με την ελληνική έκδοση.

Για τη βράβευση μιλήσαμε με τον δημοσιογράφο και συγγραφέα –και «επίμονο κηπουρό», όπως αυτοχαρακτηρίστηκε– Γιάννη Μπασκόζο, διευθυντή επί χρόνια του βιβλιοφιλικού-βιβλιοκεντρικού περιοδικού «Διαβάζω» και, όταν αυτό έκλεισε το 2012, του περιοδικού «Ο Αναγνώστης» (oanagnostis.gr), ο οποίος μας είπε:

«Το 2017, ως περιοδικό, είχαμε μια ιδέα: να βραβεύουμε ένα βιβλίο όχι μόνο για το εξώφυλλό του, αλλά ως ένα αισθητικό αντικείμενο, που σε προκαλεί να το πάρεις, να το ανοίξεις και να το διαβάσεις. Οπότε, φτιάξαμε μια επιτροπή από ανθρώπους που έχουν σχέση με την τυποτεχνία. Ψάχνουμε, λοιπόν, ένα βιβλίο όσο το δυνατόν πιο άρτιο: καλό εξώφυλλο, σωστά περιθώρια, καλή γραμματοσειρά, να ανοίγει άνετα στη μέση –γιατί τα περισσότερα βιβλία έχουν κολλημένες σελίδες και πρέπει να τα κρατάς με τα δυο σου χέρια για να μένουν ανοιχτά– και φυσικά να έχει ένα περιεχόμενο. Δεν παρασυρόμαστε από τα ευπώλητα και του συρμού!

»Σε αυτό το πλαίσιο, πάντα είχαμε στον νου μας τα βιβλία που σχεδιάζει ο Γιάννης Μαμάης. Αλλωστε, για τους πρώτους τρεις τόμους του έντυπου “Αναγνώστη” μάς είχε βοηθήσει, αφιλοκερδώς, με το ταλέντο και τις γνώσεις του. Φέτος, λοιπόν, βλέποντας και το θαυμάσιο βιβλίο του για τους κολοφώνες και επειδή έχει κλείσει πάνω από μισό αιώνα σε αυτή τη δουλειά, είπαμε να τον βραβεύσουμε επιτέλους! Και πιο πολύ γιατί δεν μένει στο εξώφυλλο. Φροντίζει και για το παραμέσα. Κάνει το βιβλίο χειροτέχνημα».

Η τέχνη του Γιάννη Μαμάη είναι πολιτισμική παρακαταθήκη και μακάρι να βρει μιμητές, γιατί κινδυνεύει να χαθεί μέσα στην ισοπεδωτική ταχύτητα των καιρών μας. Είναι μια τέχνη με ψυχή και, ως τέτοια, κατάφερε να ζήσει για αιώνες. «Το βιβλίο, ως καλλιτεχνικό αγαθό, παράγει ήθος», όπως λέει ο μάστορας Γ. Μαμάης, οπότε, τον νου μας!

• Info: «Βραβεία Αναγνώστη 2025» | Απονομή: Τρίτη 10 Ιουνίου, 8 μ.μ., Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138) | Κριτική Επιτροπή: Δημήτρης Αρβανίτης, σχεδιαστής, μέλος της AGI· Μιχάλης Αρφαράς, καθηγητής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και διευθυντής του Τομέα Χαρακτικής· Γιώργος Δ. Ματθιόπουλος, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Γραφιστικής και Οπτικής Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής και τυπογραφικός σχεδιαστής (Εταιρεία Ελληνικών Τυπογραφικών Στοιχείων).