Εικόνες με τη δύναμη του ντοκιμαντέρ

Ενα κλικ... Ενα κλάσμα του δευτερολέπτου, μόνο αυτό χρειάζεται για να παγιδευτεί μια εικόνα που θα ταξιδέψει στον χρόνο. Η φωτογραφία αποτυπώνει την πραγματικότητα που αμέσως μετά, ακριβώς στο επόμενο λεπτό, γίνεται παρελθόν και ανάμνηση. Φυλλομετρούμε μαυρόασπρα και χρωματιστά «αποτυπώματα» ζωής και ανατρέχουμε σε αναμνήσεις, σκέψεις και συναισθήματα. Ξεφυλλίζουμε φωτογραφικά άλμπουμ για να βρεθούμε κοντά σε ανθρώπους που φύγαν μακριά μας ή άλλαξαν στο πέρασμα των χρόνων, για να έρθουμε πιο κοντά σ’ εκείνους που χάσαμε και προσπαθούμε να θυμηθούμε τα γωνιάσματα στο πρόσωπο, το βλέμμα, τη σκιά τους...

Ενθύμια, νοσταλγικές εικόνες, ταξίδια σε χρόνους και τόπους που βρεθήκαμε ή που δεν βρεθήκαμε, αλλά μας ταξιδεύουν άλλοι με τα δικά τους μάτια, αυτοί που βλέπουν μέσα από κλείστρα και κυρτούς φακούς τα πάθη του κόσμου μας. Φωτογραφίες που καταγράφουν, ιστορικές αναφορές, αποτυπώσεις μοναδικές που αφηγούνται καθημερινές ιστορίες, συνήθειες και ζωές ανθρώπων που κινούνται δίπλα μας ή που δεν υπάρχουν πια, στιγμιαίες εικόνες με τη δύναμη του ντοκιμαντέρ.

Η Ντοροθέα Λαντζ (1895-1965) ήταν Αμερικανίδα φωτογράφος και φωτορεπόρτερ γνωστή για τη δουλειά της ειδικά την εποχή της Μεγάλης Υφεσης στην Αμερική από το 1929 και για περίπου μία δεκαετία.

Η οικονομική ύφεση στις ΗΠΑ προκλήθηκε μετά το χρηματιστηριακό κραχ, που ξεκίνησε στις 24 Οκτωβρίου του 1929 και τερματίστηκε με το έναυσμα της πολεμικής βιομηχανικής ανάπτυξης του Β' Παγκοσμίου Πολέμου γύρω στο 1939.

Η κρίση είχε ανυπολόγιστες οικονομικές επιπτώσεις και έφερε τεράστια ανθρωπιστική καταστροφή καθώς η βαριά βιομηχανία ισοπεδώθηκε, εναλλακτικές εργασίες δεν υπήρχαν και η ζήτηση προϊόντων ήταν σε συνεχή υποχώρηση, ο πρωτογενής τομέας της παραγωγής εκμηδενίστηκε, οι κατασκευές πάγωσαν και ο αγροκτηνοτροφικός τομέας υπέφερε. Οι τράπεζες κατέρρευσαν, τα απλήρωτα υπερχρέη έπνιξαν τα νοικοκυριά, άνεργοι γέμισαν τις πόλεις και την ύπαιθρο και η εξαθλίωση πέταξε στον δρόμο τους Αμερικανούς από άκρη σε άκρη στη χώρα. Από τον Ατλαντικό μέχρι τις ακτές του Ειρηνικού η οικονομία και το αμερικανικό όνειρο κατέρρεαν και οι πολίτες προσπαθούσαν απλώς να επιβιώσουν, χωρίς ελπίδα, σε μαρτυρικές συνθήκες.

Απελπισία και ορυμαγδός καθώς ο καπιταλισμός, ο υπερβολικός δανεισμός και οι οικονομικές «φούσκες» φορτώνονταν στις πλάτες των Αμερικανών πολιτών.

Τότε ήταν που η Ντοροθέα Λαντζ παράτησε την ασφάλεια του φωτογραφικού της στούντιο στο Σαν Φρανσίσκο, άρπαξε τη φωτογραφική μηχανή της και βγήκε στον δρόμο για να φωτογραφήσει άνεργους άνδρες. Το ένστικτό της λειτούργησε και της φώναξε να μην αφήσει να την κατατροπώσει η δυστυχία, που η ίδια βίωνε, αλλά να αγκαλιάσει και να φέρει στην επιφάνεια παραστατικά το κοινωνικό πρόβλημα μέσα από τη βαθιά της ενσυναίσθηση.

Αυτήν την εποχή η παγκόσμια κοινότητα βιώνει μια μεγάλη κρίση λόγω της πανδημίας του Covid-19. Η Αμερική του προέδρου Τραμπ βρίσκεται σε προεκλογική περίοδο αλλά ο θανατηφόρος ιός καλπάζει με ρεκόρ πάνω από 2.000 θανάτους κάθε μέρα. Σε αυτό το πνεύμα της ανθρωπιστικής πάνω από όλα κρίσης το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Νέας Υόρκης (ΜοΜΑ) παρουσιάζει οnline στο διαδίκτυο –καθώς παραμένει κλειστό– την έκθεση «Dorothea Lange: Words & Pictures» αφιερωμένη στο όραμα της μεγάλης φωτογράφου.

Καλύπτει το εντυπωσιακό για πάνω από 50 χρόνια έργο της τονίζοντας μοναδικά το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο δημιούργησε τις φοβερές, παραστατικές εικόνες της.

Μέσα από 100 φωτογραφίες, όλες αποκλειστικά από τη συλλογή του MoMA, καθώς και με κείμενα από καλλιτέχνες, μελετητές, κριτικούς και συγγραφείς παρέχεται μια νέα εικόνα για την πρακτική και την οπτική της Λαντζ.

Η έκθεση επίσης περιλαμβάνει αλληλογραφία, ιστορικές δημοσιεύσεις, καταγεγραμμένες προφορικές ιστορίες, αλλά και σύγχρονες αφηγηματικές μελέτες, που μας προσφέρουν τη δυνατότητα να εξετάσουμε τρόπους με τους οποίους οι λέξεις επηρεάζουν την κατανόησή μας για τις αποτυπώσεις του φακού της.

Οι περισσότερο διάσημες φωτογραφίες της είναι από την περίοδο New Deal (Νέα Συμφωνία, 1933-36 – όρος που χρησιμοποίησε ο νέος τότε πρόεδρος Ρούζβελτ θέλοντας να σηματοδοτήσει μια νέα πολιτική ανάκαμψης). Τότε η κυβέρνηση προσέλαβε καλλιτέχνες ώστε να τεκμηριώσουν τη φτώχεια και την ανεργία που έπληττε εκατομμύρια Αμερικανούς. Στο «White Angel Breadline, San Francisco» (1933), οι άνεργοι άνδρες που περιμένουν στην ουρά για ψωμί έχουν γυρισμένες τις πλάτες τους σε μας, ενώ ένας μοναχικός άνδρας σε πρώτο πλάνο μάς βλέπει και κατεβάζει το καπέλο του στα μάτια. Οι ώμοι του κατεβασμένοι λες με σπασμένα φτερά και οι βραχίονές του ακουμπούν το βάρος τους σε μια ξύλινη δοκό. Η Λαντζ εστιάζει τον φακό στο κέντρο, στο άδειο φλιτζάνι του και τα σφιγμένα δάχτυλα των χεριών του καθώς περιμένει το συσσίτιο.

Επιστρέφει συχνά στο θέμα της ανεργίας, της αξιοπρέπειας, της αρρενωπότητας. Για παράδειγμα, με την «τσαλακωμένη», ηττημένη στάση της καθισμένης ανδρικής φιγούρας στο «Manside Wheelbarrow» (1934) ή το τραχύ χέρι ενός αγρότη που το περνά στο πρόσωπό του για να κρύψει το συναίσθημα στο «Migration Cotton Picker, Eloy, Arizona» (1940), αλλά και τα χέρια ενός γέρου αγρότη ενωμένα σε ένταση πίσω από την πλάτη του στο «Back» (1935).

Η έκθεση δίνει έμφαση στα κείμενα που συνοδεύουν τις φωτογραφίες. Παρουσιάζονται δημοσιεύσεις από τα βιβλία «An American Exodus» και «Survey Graphic» που συνέγραψε η Λαντζ με τον οικονομολόγο σύζυγό της Paul Schuster Taylor, ο οποίος εμπεριστατωμένα εξηγεί γιατί οι εργάτες του Σαν Φρανσίσκο απεργούν. Το εκπληκτικό «Street Demonstration» (1934) κάνει εικόνα το κείμενο και έρχεται να μας θυμίσει τα ισχυρά μηνύματα που μπορούν να φτάσουν στο πλατύ κοινό μέσα από τη δύναμη της τέχνης. Η πανύψηλη ισχυρή φιγούρα του αστυνομικού, η κοροϊδευτική μίμηση της στάσης του από τον ηλικιωμένο διαδηλωτή στην πλάτη του, το αθώο βλέμμα της μικρής με τον μπαμπά της στη διαδήλωση και τα πλακάτ με τα συνθήματα που σηκώνονται ψηλά, θριαμβευτικά ακόμα και όταν η ελπίδα λιγοστεύει.

Εκτίθενται πολλά υποβλητικά πορτρέτα από γυναίκες και κορίτσια. Στο «Woman of the High Plains, Texas Panhandle» (1938), μια γυναίκα με το ένα χέρι κρατά το μέτωπό της, κοιτάζοντας τον άδειο ορίζοντα. Το αριστερό της χέρι στηρίζεται στο πίσω μέρος του λαιμού της και το νευρικό κορμί γεμίζει το πλαίσιο της φωτογραφίας. Απαλή αλλά στιβαρή, ισχνή αλλά υπέροχη, η εικόνα προβάλλει την ανθεκτικότητα και υμνεί τη γυναικεία δύναμη.

Εντυπωσιακή και η εικόνα μιας μαύρης γυναίκας που κρατά στιβαρά το μπαστούνι της στο «Ex-Slave with Long Memory, Alabama» (1937). Ενα μοναχικό μαύρο κορίτσι κάθεται στην πρόσοψη του σπιτιού του πίσω από έναν κισσό στο «Tennessee» (1938), αλλά έχει την ίδια απελπισία με το λευκό κοριτσάκι που πιάνει το συρματόπλεγμα της αυλής του στο «Child and Her Mother, Wapato Yakima Valley» (1939). Είναι πορτρέτα παιδιών που ευτυχώς δεν έχουν εγκαταλειφθεί όπως συχνά συνέβαινε εκείνη την εποχή.

Στην έκθεση αποκαλύπτεται επίσης πως η αριστουργηματική εικόνα της «Migrant Mother» (1936) δεν αποτυπώνει την απελπισία μιας μετανάστριας, αλλά έχουμε μπροστά μας μια γυναίκα Τσερόκι (φυλή ιθαγενών της Αμερικής), κάτι που δεν γνώριζε η Λαντζ μέχρι το τέλος της ζωής της. Εδώ ξανά, όπως συμβαίνει συχνά στις φωτογραφίες της, το χέρι της γυναίκας –τοποθετημένο κοντά στο πρόσωπό της– προσδίδει στην εικόνα την εκφραστική της δύναμη. Τα δυο μεγαλύτερα παιδιά γυρισμένα πλάτη αναζητούν την ασφάλεια πίσω της. Το βρέφος στην αγκαλιά της αποκαμωμένο κοιμάται καθώς φαίνεται πως μόλις θήλασε ό,τι λίγο είχε το στήθος της μάνας – το σχισμένο ρούχο τραβήχτηκε βιαστικά. Το βλέμμα, αχ αυτό το βλέμμα! Πόσες σκέψεις κρύβει πίσω του; Μια εικόνα, χίλιες λέξεις λένε.

Η προσήλωση της Λαντζ στην κοινωνική δικαιοσύνη και η πίστη της στη δύναμη της φωτογραφίας παρέμειναν σταθερές καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής της και ποτέ δεν ευθυγραμμίστηκε η φωτογράφος με την πολιτική εκείνων που πλήρωναν το έργο της. Κατέγραψε την απελπισία μιας χώρας που κατασπαράζεται από την ανισότητα. Μέσα από την ανθρωπιστική ματιά της αλλά και τις κραυγές αγωνίας της κατάφερε με τον φακό της να ταρακουνήσει την Αμερική. Κάθε φωτογραφία της αφηγείται, καταγράφει, είναι ένα οπτικό ντοκουμέντο, ένα ολοκληρωμένο ντοκιμαντέρ, που μοναδικά μιλά στην καρδιά και στο θυμικό για να παλέψουμε να έρθουν καλύτερες μέρες, σε κοινωνίες με κοινωνική ισότητα και ευημερία.

📍 «Dorothea Lange: Words & Pictures». Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜοΜΑ). ne στο διαδίκτυο. 

📍 Μένουμε ασφαλείς! Λόγω της πανδημίας ξεναγούμαστε και απολαμβάνουμε διαδικτυακά εκθέσεις και συλλογές στο μουσείο και παίρνουμε μέρος σε online ξεναγήσεις και εκδηλώσεις.