Ο αδιάλειπτα εύπλαστος ανθρώπινος εγκέφαλος

Ως «νευροπλαστικότητα» περιγράφεται η διαρκής ικανότητα των μικροδομών του εγκεφάλου -τόσο των ανθρώπων όσο και των περισσότερων θηλαστικών- να αλλάζουν την ανατομία και τη φυσιολογία τους μετά από νέες εμπειρίες ή έπειτα από εκμάθηση, απομνημόνευση και ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων. Σε όλες αυτές τις εγκεφαλικές διεργασίες οι νευρώνες, δηλαδή οι βασικές δομικές και λειτουργικές μονάδες για την εγκεφαλική επεξεργασία των πληροφοριών, αναδιοργανώνονται και αναπροσαρμόζονται δημιουργώντας νέες συνάψεις.

Οπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, επιβεβαιώνεται από πλήθος εργαστηριακών και κλινικών ερευνών η αδιάλειπτη ικανότητα νευρωνικής αναδιοργάνωσης των περισσότερων δομών και λειτουργιών του εγκεφάλου. Αυτή η εντυπωσιακή «νευροπλαστική ικανότητα» των πιο περίπλοκων εξελικτικά εγκεφάλων υπήρξε μια σχετικά πρόσφατη απρόσμενη και ιδιαίτερα ανατρεπτική ανακάλυψη, αφού διέψευσε (στη θεωρία και στην πράξη) μια σειρά από επιστημονικές «βεβαιότητες» του παρελθόντος, ενώ, ταυτόχρονα, άνοιξε τον δρόμο για τη βαθύτερη κατανόηση τόσο των εγκεφαλικών μηχανισμών όσο και των περιβαλλοντικών-κοινωνικών προϋποθέσεων της καλής εγκεφαλικής υγείας μας.

Πράγματι, οι πιο πρόσφατες νευροεπιστημονικές έρευνες του εγκεφάλου έδειξαν ότι πρόκειται για ένα αρκετά ευμετάβλητο και δυναμικό όργανο, το οποίο διατηρεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής του τη δυνατότητα να ανανεώνεται τόσο ως προς τις δομές του όσο και ως προς τις λειτουργίες του, ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον του. Και όπως αποκαλύπτει η διερεύνηση των συγκεκριμένων αναγεννητικών ικανοτήτων, ο εγκέφαλός μας είναι ένα εκπληκτικό βιολογικό όργανο, ικανό να μεταβάλλεται διαρκώς για να προσαρμόζεται σε νέες καταστάσεις. Κατά τη διάρκεια της απόκτησης νέων γνώσεων ή νέων δεξιοτήτων, οι νευρώνες του εγκεφάλου μας δραστηριοποιούνται και ξεκινούν μια διεργασία αναδιαμόρφωσης των ήδη υπαρκτών εγκεφαλικών κυκλωμάτων.

Αυτό σημαίνει ότι οι περισσότερες εγκεφαλικές δομές μας δεν είναι καταδικασμένες να παραμένουν αμετάβλητες και να παρακμάζουν με το πέρασμα του χρόνου, καθώς και ότι οι νοητικές ικανότητες του εγκεφάλου μας δεν περιορίζονται μοιραία από τις γνωστικές δομές που ήδη διαθέτει. Μάλιστα, σήμερα, γνωρίζουμε ότι αυτή η νευροπλαστική ικανότητα αναδιοργάνωσης των εγκεφαλικών μας δομών εμφανίζεται από πολύ νωρίς και διαρκεί για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής ενός ατόμου και -εφόσον αναπτυχθεί επαρκώς- μπορεί να διασφαλίσει τη διατήρηση υψηλών νοητικών ικανοτήτων, ακόμη και σε προχωρημένες ηλικίες.

Ενα κοινό παράδειγμα της παρουσίας των διεργασιών εγκεφαλικής νευροευπλαστότητας σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας είναι η ικανότητα εκμάθησης μιας ξένης γλώσσας από ενήλικα άτομα. Οταν τα ενήλικα ή και υπερήλικα άτομα αρχίζουν να μαθαίνουν -με πολύ μεγαλύτερη δυσκολία απ’ ό,τι τα παιδιά!- μια νέα γλώσσα, οι νευρώνες που βρίσκονται στα γλωσσικά «κέντρα» του ενήλικου εγκεφάλου αναδιοργανώνονται δημιουργώντας νέες συνάψεις και νέα νευρωνικά κυκλώματα, που αντιστοιχούν στις νέες γλωσσικές δεξιότητές τους. Μια ακόμη πιο εντυπωσιακή νευροπλαστική ικανότητα εμφανίζεται όταν, ύστερα από σοβαρούς τραυματισμούς ή νευρολογικές παθήσεις, υπάρχει προοδευτική αναδιοργάνωση και μερική ανάκτηση των «χαμένων» νευρολογικών λειτουργιών.

Ο εύπλαστος εγκέφαλος αυτοθεραπεύεται

Πάντως, το πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για την κατανόηση των εγκεφαλικών μηχανισμών της νευροευπλαστότητας, και για την ατομική και συλλογική εκμετάλλευσή της, δεν αφορά μόνο τις πολλές και εντυπωσιακές ιατρικές εφαρμογές της εγκεφαλικής μας ευπλαστότητας. Διότι η ανάπτυξη αυτής της εγγενούς νευροπλαστικής ικανότητάς μας σχετίζεται επίσης τόσο με τη βελτίωση των μεθόδων της διαρκούς εκπαίδευσης όσο και την απόκτηση νέων, ιδιαίτερα απαιτητικών δεξιοτήτων από ανθρώπους κάθε ηλικίας.

Η κατανόηση των προϋποθέσεων και των ασύλληπτων δυνατοτήτων της ανθρώπινης εγκεφαλικής ευπλαστότητας αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ευρύτερης επανάστασης των Νευροεπιστημών, που συντελείται στις μέρες μας, και η οποία έγινε εφικτή όταν, στα τέλη του εικοστού αιώνα, είχαν πλέον ωριμάσει οι συνθήκες για να ανοίξουμε το, μέχρι τότε, ερμητικά κλειστό «μαύρο κουτί» του ανθρώπινου εγκεφάλου.

Η πολυπλοκότητα αυτού του βιολογικού οργάνου τρομάζει και γοητεύει: μέσα σε κάθε ανθρώπινο κρανίο κρύβεται ένας μικροσκοπικός γαλαξίας από 86 δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα (νευρώνες), όσα περίπου υπολογίζεται ότι είναι και τα άστρα του Γαλαξία στον οποίο ανήκει ο πλανήτης μας. Οσο για τον αριθμό των νευρωνικών «συνάψεων», των κομβικών σημείων όπου διαπλέκονται και επικοινωνούν μεταξύ τους αυτοί οι νευρώνες, αυτός είναι πράγματι ασύλληπτος: περίπου 100 τρισεκατομμύρια ή και περισσότερες συνάψεις.

Παρ’ όλα αυτά, η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης εγκεφαλικής μηχανής δεν εξαρτάται μόνο από τον αστρονομικό αριθμό των δομικών της λίθων, δηλαδή των νευρικών κυττάρων και των συνάψεων, αλλά και από την πολυεπίπεδη και φαινομενικά άναρχη οργάνωση της αρχιτεκτονικής της. Αυτή η απέραντη ζούγκλα από κύτταρα, νευρωνικές διακλαδώσεις, νευρωνικά κυκλώματα και σήματα συγκροτεί ένα τόσο περίπλοκο δίκτυο μέσα στο κεφάλι μας ώστε το Internet, το παγκόσμιο επικοινωνιακό Διαδίκτυο, κυριολεκτικά ωχριά μπροστά του!

Ετσι, οι νευροεπιστήμονες στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν τους εγκεφαλικούς μηχανισμούς και να ενισχύσουν τους βιοχημικούς παράγοντες που ρυθμίζουν την αναγέννηση και τη διαρκή επικοινωνία μεταξύ των πολυάριθμων νευρωνικών δικτύων του εγκεφάλου μας, διαπίστωσαν ότι η εφ’ όρου ζωής ικανότητα ανανέωσης των ενήλικων εγκεφαλικών δομών, που έχουν φθαρεί είτε από μια νόσο είτε από κάποιο τραύμα, εξαρτάται κυρίως από την καλή λειτουργική κατάσταση των εγκεφαλικών ιστών.

Διόλου περίεργο, λοιπόν, ότι οι πιο πρόσφατες ιατρικές-θεραπευτικές πρακτικές, που στοχεύουν στην αντιμετώπιση κάποιων σοβαρών νευρολογικών παθήσεων, επιδιώκουν, με κάθε τρόπο, τη συστηματική ενίσχυση της ικανότητας του εγκεφαλικού ιστού να αυτοθεραπεύεται: στοχεύουν δηλαδή στην ενίσχυση της ικανότητάς του να αυτομεταβάλλεται μέσω της νευροπλαστικότητας, ώστε να διατηρείται διαρκώς σε καλή δομική και λειτουργική κατάσταση.

Η νευροευπλαστότητα χωράει σε δύο βιβλία;

Το «Ο εγκέφαλος αυτομεταβάλλεται» και το «Ο εγκέφαλος αυτοθεραπεύεται» είναι δύο πολύ αξιόλογα βιβλία σχετικά με την επιστημονική και τη θεραπευτική επανάσταση που συνεπάγεται η σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη της ανθρώπινης εγκεφαλικής ευπλαστότητας. Πρόκειται για δύο βιβλία που έχουν σημειώσει παντού όπου κυκλοφόρησαν τεράστια επιτυχία, και τα οποία μεταφράσθηκαν πρόσφατα και κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Gutenberg».

Συγγραφέας αυτών των δύο βιβλίων είναι δρ Νόρμαν Ντόιτζ, διαπρεπής Καναδός ψυχίατρος, ψυχαναλυτής και διεθνούς φήμης συγγραφέας εκλαϊκευτικών βιβλίων και άρθρων για τις νευροπλαστικές ικανότητες του ανθρώπινου εγκεφάλου. Για το αξιόλογο συγγραφικό και εκλαϊκευτικό έργο του έχει τιμηθεί τέσσερις φορές με το χρυσό βραβείο National Magazine του Καναδά. Ας δούμε, όμως, αναλυτικότερα για τι πρόκειται:

Το «Ο εγκέφαλος αυτομεταβάλλεται: ιστορίες προσωπικού θριάμβου από τα σύνορα της νευροεπιστήμης» είναι μια συστηματική παρουσίαση όλων των επιστημονικών ανακαλύψεων που οδήγησαν στην επαναστατική επιβεβαίωση των νευροπλαστικών ικανοτήτων του εγκεφάλου των ανώτερων θηλαστικών και των ανθρώπων.

Σε αυτό το βιβλίο παρουσιάζονται συστηματικά και με τρόπο γοητευτικό όλες οι επιστημονικές ανακαλύψεις που οδήγησαν στην πρόσφατη ανατροπή της μακραίωνης και, μέχρι πρόσφατα, αναμφισβήτητης αντίληψης ότι ο ενήλικος ανθρώπινος εγκέφαλος παραμένει αμετάβλητος και δεν μπορεί από μόνος του να αποκαθιστά τις κατεστραμμένες -από μία νόσο ή έναν τραυματισμό- νευρωνικές λειτουργίες του.

Πρόκειται, όπως εξηγεί με πολύ πειστικά επιχειρήματα ο Νόρμαν Ντόιτζ, για μία καθιερωμένη και ιδιαιτέρως διαδεδομένη ιατρική θεωρία, που αποδείχτηκε όχι μόνο εσφαλμένη, αλλά και καταστροφική για τις θεραπευτικές συνέπειές της. Στη δογματική αντίληψη σχετικά με τη μη δυνατότητα αναδιοργάνωσης και αναρρύθμισης του κατεστραμμένου εγκεφαλικού ιστού, αντιπαραβάλλει μια σειρά από πρόσφατες επιστημονικές ανακαλύψεις που αποδεικνύουν τις μεγάλες νευροπλαστικές και, ενίοτε, αυτοθεραπευτικές ικανότητες του εγκεφάλου.

Παρουσιάζοντας αυτήν τη νέα επαναστατική θεώρηση για τη λειτουργία του εγκεφάλου, ο Νόρμαν Ντόιτζ, μας φέρνει σε επαφή τόσο με μερικούς από τους πιο λαμπρούς σύγχρονους νευροεπιστήμονες και το πρωτοποριακό επιστημονικό έργο τους όσο και με τους ανθρώπους-ασθενείς, οι ζωές των οποίων άλλαξαν ριζικά μετά την υιοθέτηση των νέων νευροπλαστικών θεραπευτικών πρακτικών. Δικαίως, λοιπόν, το «Ο εγκέφαλος αυτομεταβάλλεται» θεωρείται παγκοσμίως η καλύτερη επιστημονική παρουσίαση των εργαστηριακών, κλινικών και θεωρητικών ανακαλύψεων της διαρκούς εγκεφαλικής νευροευπλαστότητας. Οι αρετές αυτού του βιβλίου αναδεικνύονται επαρκώς χάρη στην καλή ελληνική μετάφραση και την επιστημονική επιμέλεια της Αλεξάνδρας Οικονόμου.

Στο βιβλίο «Ο εγκέφαλος αυτοθεραπεύεται: αξιοσημείωτες ανακαλύψεις και ανακάμψεις από τα σύνορα της νευροευπλαστότητας», ο συγγραφέας περιγράφει τις πιο σημαντικές φυσικές, μη επεμβατικές αυτοθεραπευτικές μεθόδους που εφαρμόζουν και εκμεταλλεύονται τα όσα γνωρίζουμε για τις νευροπλαστικές ικανότητές μας. Ανάμεσα στις διάφορες περιπτώσεις νευροπλαστικής αυτοθεραπείας, που παρουσιάζονται αναλυτικά στο βιβλίο, ξεχωρίζουν ασθενείς με επίσημα διαγνωσμένο ανίατο χρόνιο πόνο, με βαριά εγκεφαλικά επεισόδια, με εγκεφαλικές κακώσεις, με πολλαπλή σκλήρυνση, νόσο Πάρκινσον, εγκεφαλική παράλυση, καθώς και άτομα με διαγνωσμένα μαθησιακές δυσκολίες και αυτισμό.

Σε αυτό το δεύτερο βιβλίο του, ο Νόρμαν Ντόιτζ καταφεύγει σε τρία συμπληρωματικά είδη επιστημονικής τεκμηρίωσης υπέρ της «νευροπλαστικής θεραπείας»: σε ιατρικά τεκμηριωμένες περιπτώσεις όπου ο τραυματισμένος εγκέφαλος αυτοβελτιώνεται και, μερικές φορές, αυτοθεραπεύεται. Σε λεπτομερείς ιατρικές αναλύσεις για το πώς λειτουργούν αυτές οι περιπτώσεις. Και σε ομαδικές μελέτες αυτών των αυτοθεραπευτικών διεργασιών.

F. Ansermet, P. Magistretti, Τα ίχνη της εμπειρίας

μτφρ. Β. Βακάκη | σελ. 236 |  εκδ. ΠΕΚ

Προϊόν συνεργασίας ενός διάσημου ψυχαναλυτή (Φρανσουά Ανσερμέ) με έναν επιφανή νευροεπιστήμονα (Πιερ Μαζιστρετί), το βιβλίο αυτό είναι η καλύτερη απόδειξη ότι ο διάλογος ανάμεσα στην ψυχανάλυση και τη νευροεπιστήμη είναι όχι μόνο εφικτός αλλά και επιστημονικά γόνιμος.

Πράγματι, στο βιβλίο επιχειρείται μια ανάγνωση κάποιων βασικών ψυχαναλυτικών ιδεών του Φρόιντ με τα νέα εργαλεία των νευροεπιστημών και, πρωτίστως, μέσω της αποφασιστικής ανακάλυψης της νευρωνικής πλαστικότητας.

Αν, όπως υποστηρίζουν οι σύγχρονες νευροεπιστήμες, κάθε εμπειρία αφήνει στον εγκέφαλό μας ένα λίγο-πολύ μόνιμο «ίχνος» που εγγράφεται στα περίπλοκα νευρωνικά δίκτυα του εγκεφάλου μας, τότε σύμφωνα με αυτό το βιβλίο αυτή η αποδεδειγμένη νευρωνική πλαστικότητα ίσως να είναι το κλειδί για να εξηγηθούν με νευρο­επιστημονικούς όρους ορισμένες ψυχαναλυτικές έννοιες τις οποίες ο Φρόιντ είχε περιγράψει μόνο φαινομενολογικά ή εμπειρικά, επειδή στην εποχή του αγνοούσαν τους υποκείμενους εγκεφαλικούς μηχανισμούς.