Ερμηνευτική νοσταλγία | ΕΦΣΥΝ

Αλμπρεχτ Ντίτεριχ, Νέκυια Συμβολή στην ερμηνεία της Αποκάλυψης του Πέτρου | Επιμέλεια: Δημήτρης Κυρτάτας |Μετάφραση: Μαίρη Ευθυμίου | Σελ. 333, Gutenberg, 2024

Το βιβλίο μάς μεταφέρει σε μια εποχή που η κλασική φιλολογία ήταν η κυρίαρχη ανθρωπιστική επιστήμη και συγγραφείς όπως ο Ντίτεριχ ήταν πραγματικά σοφοί. Για να το πω αλλιώς, τέτοια βιβλία δεν γράφονται πια στις μέρες μας ούτε υπάρχει περίπτωση να βρουν το κοινό τους. H έρευνα στην ψηφιακή μας εποχή έχει διευκολυνθεί απίστευτα, o αριθμός των ερευνητών έχει πολλαπλασιαστεί, το ίδιο και ο όγκος των δημοσιεύσεων, σκέφτομαι όμως ότι αν ο Heiberg ή ο Willamowitz είχαν τη δυνατότητα να δουν το σημερινό ερευνητικό τοπίο (και γνώριζαν τη σύγχρονη αργκό), δεν θα δίσταζαν να μιλήσουν για βιομηχανία παραγωγής «σκουπιδιών»

Σε προηγούμενο βιβλιογραφικό σημείωμα για το βιβλίο Ο παράδεισος και η κόλαση στη γη (ΠΕΚ 2024) κατέληγα ότι θα ήθελα να δω και κάποια συλλογή με θεολογικά κείμενα της χριστιανικής γραμματείας για τον Παράδεισο και την Κόλαση. Ο συνάδελφος Δημήτρης Κυρτάτας με πληροφόρησε ότι ο τόμος αυτός ήδη υπάρχει. Πρόκειται για τη Νέκυια του κλασικού φιλολόγου Αλμπρεχτ Ντίτεριχ, που κυκλοφόρησε στα γερμανικά το 1893 (!), δεν έχει μεταφραστεί σε άλλες βασικές γλώσσες, αλλά πριν από έναν χρόνο μεταφράστηκε υποδειγματικά στα ελληνικά με άφθονα σχόλια. Το γεγονός ότι δεν γνώριζα καν την ύπαρξη αυτού του εντυπωσιακού βιβλίου μαρτυρεί αν μη τι άλλο τον ηρωισμό του εκδότη και των άξιων συντελεστών της ελληνικής έκδοσης.

Η Αποκάλυψη του Πέτρου είναι κείμενο των αρχών του 2ου αιώνα μ.Χ., που αποδόθηκε στον απόστολο Πέτρο, αλλά δεν συμπεριλήφθηκε στον Κανόνα των ιερών κειμένων της χριστιανικής θρησκείας και, όπως και το Ευαγγέλιο του Πέτρου, θεωρείται «απόκρυφο». Υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλές ανάγνωσμα τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, αλλά περιέπεσε πριν από το τέλος της βυζαντινής εποχής στην αφάνεια, έως ότου προς το τέλος του 19ου αιώνα ανακαλύφθηκε μια ελληνόγλωσση περγαμηνή στο Αχρίμ της Ανω Αιγύπτου, που περιείχε μια πρώτη εκδοχή του (αργότερα βρέθηκαν και άλλες). Η ανακάλυψη προκάλεσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, και ευλόγως, αφού είναι το παλαιότερο χριστιανικό κείμενο που διαθέτουμε με εκτενή περιγραφή της Κόλασης και του Παραδείσου. Ειδικότερα, μας δίνει μια λεπτομερή περιγραφή των μαρτυρίων της Κόλασης – ποια βασανιστήρια αντιστοιχούν σε ποιες κατηγορίες αμαρτωλών. Στα έργα που περιλαμβάνονται στην Καινή Διαθήκη αντιθέτως δεν υπάρχει καμία ανάλογη περιγραφή, καμία μνεία της Κόλασης και της μεταθανάτιας τιμωρίας των αμαρτωλών.

Από τα Ευαγγέλια προκύπτει ότι για τους άπιστους και τους αμαρτωλούς ο θάνατος είναι απλώς οριστικός και αμετάκλητος, ενώ η Δευτέρα Παρουσία επιφυλάσσεται μόνο για τους πιστούς και τους ευσεβείς. Αυτές μάλλον ήταν και οι αντιλήψεις των πρώτων χριστιανών, γρήγορα όμως βρήκε γόνιμο έδαφος στον χώρο τους η πολύ πιο σαγηνευτική και τρομακτική εικόνα της Κόλασης (και του Παραδείσου, που είναι το συμπλήρωμα της Κόλασης). Η διάδοσή της πρέπει να οφείλεται σε δημοφιλή κείμενα σαν την Αποκάλυψη του Πέτρου. Οτι οι νέες αντιλήψεις επέδρασαν καταλυτικά στη λαϊκή θρησκευτικότητα και ότι διαμόρφωσαν το συλλογικό φαντασιακό των χριστιανών είναι πρόδηλο, αρκεί κανείς να δει τη βυζαντινή και τη μεσαιωνική εικονογραφία ή να διαβάσει τον Δάντη.

Η Νέκυια εκδίδεται το 1893, όταν ο Ντίντεριχ είναι μόλις 27 ετών, ελάχιστα χρόνια μετά την ανακάλυψη του χειρογράφου του Αχρίμ. Ο νεαρός Ντίτεριχ θεωρείται ήδη ειδικός στην ορφική παράδοση, για την οποία έχει εκδώσει δύο βιβλία. Η γνώση της Αποκάλυψης του Πέτρου του προσφέρει την ευκαιρία να ερμηνεύσει το χριστιανικό κείμενο υπό το φως των ελληνικών πηγών, δηλαδή των μαρτυριών που διαθέτουμε για την εσχατολογία των Ορφικών, των Πυθαγορείων και βεβαίως του ίδιου του Πλάτωνα (στους εσχατολογικούς μύθους του οποίου διαβλέπει ορφικές καταβολές). Ξεκινά με το αρχαιοελληνικό κείμενο, ακολουθούν η μετάφραση και ο αναλυτικός σχολιασμός, ενώ το κύριο μέρος του βιβλίου είναι η εξαντλητική παράθεση των ελληνικών πηγών που, κατά τη γνώμη του Ντίτεριχ, βρίσκονται πίσω από όλες τις λεκτικές εκφράσεις και τις εικονικές μεταφορές της Αποκάλυψης και λειτουργούν ως εμπνεύσεις και πρότυπα. Στο τελευταίο κεφάλαιο εξετάζει την ιουδαϊκή εσχατολογία και αποφαίνεται ότι κανένα από τα κύρια θέματα που αναπτύσσει ο συγγραφέας της Αποκάλυψης δεν μπορούν να αναχθούν εκεί. Αρα κατά τον Ντίτεριχ, το σημαντικό αυτό κείμενο έχει σαφώς ελληνικές ρίζες.

Οι συντελεστές της ελληνικής έκδοσης είχαν τη δυνατότητα να αποτιμήσουν την ερμηνεία του Ντίτεριχ αξιοποιώντας τα πολλά νέα ευρήματα που έφερε η έρευνα στο φως, κατά τα 130 χρόνια που μεσολάβησαν από την πρώτη έκδοση του βιβλίου. Ετσι στο παρόν βιβλίο προστίθενται 5 παραρτήματα από έγκριτους μελετητές (Δημήτρης Κυρτάτας, Σπύρος Ράγκος, Γιάννης Τζιφόπουλος, Ναννώ Χατζηδάκη), που εκθέτουν νεότερα στοιχεία σχετικά με τις άλλες εκδοχές του κειμένου και τα Χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας, με τα χρυσά νεκρικά ελάσματα και τον Πάπυρο του Δερβενίου, με την εσχατολογία των ανατολικών πολιτισμών. Το ομόθυμο συμπέρασμά τους είναι ότι η προσέγγιση του Ντίτεριχ είναι ανθεκτική στον χρόνο, παρά την έντονη συζήτηση και τις ενστάσεις που έχει εν τω μεταξύ προκαλέσει.

Κλείνω λέγοντας ότι διάβασα το βιβλίο με συγκίνηση αλλά και με νοσταλγία. Μας μεταφέρει σε μια εποχή που η κλασική φιλολογία ήταν η κυρίαρχη ανθρωπιστική επιστήμη και συγγραφείς όπως ο Ντίτεριχ ήταν πραγματικά σοφοί. Για να το πω αλλιώς, τέτοια βιβλία δεν γράφονται πια στις μέρες μας ούτε υπάρχει περίπτωση να βρουν το κοινό τους. H έρευνα στην ψηφιακή μας εποχή έχει διευκολυνθεί απίστευτα, o αριθμός των ερευνητών έχει πολλαπλασιαστεί, το ίδιο και ο όγκος των δημοσιεύσεων, σκέφτομαι όμως ότι αν ο Heiberg ή ο Willamowitz είχαν τη δυνατότητα να δουν το σημερινό ερευνητικό τοπίο (και γνώριζαν τη σύγχρονη αργκό), δεν θα δίσταζαν να μιλήσουν για βιομηχανία παραγωγής «σκουπιδιών».