Οταν η εκπαίδευση μετατρέπεται σε αγώνα δρόμου

H ρήση του Δημόκριτου πριν από χιλιάδες χρόνια μοιάζει σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ. Διότι στην Ελλάδα του 2025, όπου η διδακτέα ύλη φουσκώνει κάθε χρόνο σαν μπαλόνι έτοιμο να σκάσει, η εκπαίδευση δεν προάγει τη γνώση· παράγει γνωστικό κορεσμό. Και όσο περισσότερο αυξάνεται η ύλη τόσο περισσότερο χάνεται η ουσία.

«Μάθε καλά λίγα, παρά πολλά και τίποτα», Δημόκριτος

Είναι ο στόχος του σχολείου να μαθαίνει ο μαθητής ή απλώς να καλύπτει την ύλη; Ο Ε. Π. Παπανούτσος, αρχιτέκτονας της μεταρρύθμισης του 1964, πίστευε ότι η παιδεία πρέπει να είναι «καλλιέργεια του ανθρώπου, όχι απλή μετάδοση πληροφοριών». Στον ίδιο δρόμο κινείται και ο Paulo Freire, ο οποίος καταδίκασε το λεγόμενο «τραπεζικό» μοντέλο μάθησης, όπου ο δάσκαλος καταθέτει γνώση και ο μαθητής απλώς την αποταμιεύει.

Σήμερα, το ελληνικό σχολείο μοιάζει να έχει παγιδευτεί σε αυτό ακριβώς το μοντέλο. Η διδακτέα ύλη είναι τόσο ογκώδης και η χρονική πίεση τόσο έντονη, που η διδασκαλία καταλήγει να είναι μηχανική. Χωρίς αναστοχασμό, χωρίς κριτική, χωρίς ερωτήσεις.

Σε μια εποχή που η πληροφορία αυξάνεται με γεωμετρικό ρυθμό, το ελληνικό σχολείο μοιάζει να προσπαθεί να τη χωρέσει όλη μέσα σε μια σχολική χρονιά. Η συνεχώς διευρυνόμενη διδακτέα ύλη, ιδίως σε μαθήματα υψηλής βαρύτητας, όπως τα Μαθηματικά, η Ιστορία και η Φυσική, έχει μετατραπεί σε έναν από τους δυνατότερους πονοκεφάλους για μαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς.

Σε κάθε σχολική χρονιά, σε κάθε αίθουσα, σε κάθε σύλλογο διδασκόντων, επανέρχεται με αναμμένο φιτίλι το ίδιο ερώτημα: «Θα προλάβουμε την ύλη;». Η λέξη «ύλη» έχει μετατραπεί σχεδόν σε θεότητα, ένα τοτέμ που λατρεύεται με προγράμματα εξαντλητικά, με μαθητές σε διαρκή υπερκόπωση και με εκπαιδευτικούς εγκλωβισμένους σε ένα ρολόι που μετρά αντίστροφα. Τα βιβλία θεριεύουν, οι εξετάσεις πυκνώνουν και το σχολείο μοιάζει όλο και περισσότερο με γραμμή παραγωγής που δεν εκπαιδεύει αλλά πιστοποιεί. Ολα αυτά συμβαίνουν σε μια εποχή που η πληροφορία ρέει αδιάκοπα από κάθε οθόνη, που οι μαθητές έχουν πρόσβαση σε έναν ψηφιακό ωκεανό γνώσεων και όμως... συχνά πνίγονται στα ρηχά.

Τα τελευταία τουλάχιστον 15 χρόνια, ιδίως μετά τις αλλαγές που προέκυψαν από τις επιτροπές του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ), παρατηρείται:

• Αύξηση του όγκου γνώσεων που απαιτείται να καλυφθούν σε μικρότερο χρονικό διάστημα.
• Εισαγωγή περισσότερων εννοιών σε πρώιμες σχολικές βαθμίδες.
• Περιορισμένος χρόνος για εμπέδωση, συζήτηση και δημιουργική επεξεργασία της ύλης.

Για τον μαθητή, η υπερφόρτωση της ύλης μεταφράζεται σε έλλειψη ελεύθερου χρόνου, αυξημένο άγχος και συχνά –σε μεγαλύτερες ηλικίες– σε υπερβολική εξάρτηση από την παραπαιδεία. Οι μαθητές δεν προλαβαίνουν να εμβαθύνουν, να σκεφτούν κριτικά ή να συνδέσουν τη γνώση με την πραγματική ζωή. Αντί για «παιδεία», βιώνουν ένα είδος «πληροφοριακού κατακλυσμού» που οδηγεί συχνά σε γνωστικό κορεσμό και συναισθηματική αποστασιοποίηση από το σχολείο.

Για τον εκπαιδευτικό, η υπερβολική ύλη μετατρέπεται σε ασφυκτικό χρονοδιάγραμμα, που δεν του επιτρέπει να εφαρμόσει δημιουργικές διδακτικές πρακτικές. Συχνά καλείται να «τρέξει» το μάθημα, να μειώσει τον χρόνο αλληλεπίδρασης και να περιορίσει τη διαφοροποίηση, ώστε να προλάβει. Ετσι, ο ρόλος του μετατοπίζεται από καθοδηγητή της μάθησης σε εκτελεστή προγράμματος, κάτι που υπονομεύει την παιδαγωγική σχέση και την ίδια την ποιότητα της διδασκαλίας.

Ψηφιακή υπερφόρτωση

Η ψηφιακή εποχή δεν μας έφερε απλώς περισσότερη πληροφορία· μας έφερε υπερφόρτωση, διάσπαση προσοχής και μια νέα μορφή άγνοιας: την ψευδαίσθηση ότι «ξέρω γιατί μπορώ να το βρω στο Google». Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το ερώτημα «τι σημαίνει γνώση σήμερα;» γίνεται πιο καίριο από ποτέ.

Η γνώση δεν είναι πια –αν ήταν ποτέ– η απομνημόνευση γεγονότων, τύπων, κανόνων. Είναι η ικανότητα του μαθητή να συνδέει, να κρίνει, να αμφισβητεί, να δημιουργεί νόημα. Είναι το πέρασμα από το «πληροφορούμαι» στο «κατανοώ», από το «μαθαίνω τι λέει το βιβλίο» στο «σκέφτομαι τι σημαίνει αυτό για μένα και τον κόσμο». Αντί όμως να προσανατολιστούμε προς αυτή τη βαθύτερη, ουσιαστική γνώση, επιμένουμε σε ένα σύστημα που μετρά την επιτυχία με το αν «τελειώσαμε την ύλη».

Μα η ύλη δεν τελειώνει ποτέ – και ούτε πρέπει. Γιατί η αληθινή παιδεία είναι ανοιχτή, ανεξάντλητη και πάντα εν κινήσει. Είναι λοιπόν ο στόχος του σχολείου να μαθαίνει ο μαθητής ή απλώς να καλύπτει την ύλη; Αν απαντήσουμε ειλικρινά, τότε το σημερινό σχολείο –σε μεγάλο βαθμό– έχει εκπαιδευτεί στο δεύτερο. Η αποστολή του μοιάζει να είναι η παραγωγή μαθητών που καλύπτουν τις «θεματικές ενότητες», γράφουν εξετάσεις, περνούν τις τάξεις και μετά ξεχνούν. Το «μαθαίνει ο μαθητής» είναι δευτερεύον, αν όχι άσχετο. Κι όμως, η πραγματική μάθηση είναι ένας εσωτερικός μετασχηματισμός: είναι όταν ο μαθητής αλλάζει τρόπο σκέψης, αντίληψης, στάσης. Είναι όταν δεν θυμάται απλώς, αλλά κατανοεί.

Αν συνεχίσουμε να βλέπουμε την ύλη ως αυτοσκοπό, θα συνεχίσουμε να χάνουμε τη βαθύτερη ουσία της εκπαίδευσης. Το σχολείο δεν είναι χώρος για να «παραδώσεις» και να «παραλάβεις» πληροφορίες. Είναι χώρος για να διαμορφωθούν άνθρωποι, να χτιστούν χαρακτήρες, να ανθήσει η σκέψη. Και η γνώση, σε αυτό το πλαίσιο, δεν είναι ποσότητα. Είναι ποιότητα. Είναι σχέση με τον κόσμο, με τον εαυτό μας, με το άγνωστο.

Η εποχή της ψηφιακής υπερφόρτωσης μας δείχνει καθαρά πως δεν αρκεί να ξέρεις πολλά· πρέπει να ξέρεις τι να κάνεις με αυτό που ξέρεις. Το ζητούμενο λοιπόν δεν είναι να προλάβουμε την ύλη. Είναι να αφυπνίσουμε τη συνείδηση. Αυτό προϋποθέτει χρόνο, διάλογο, περιέργεια, λάθη και αναστοχασμό – όλα όσα ο στενός προγραμματισμός της ύλης απωθεί. Και είναι εδώ που η ψηφιακή υπερφόρτωση μπορεί να γίνει είτε εχθρός είτε σύμμαχος: εχθρός όταν μας κατακλύζει με θόρυβο· σύμμαχος όταν μας ωθεί να αναζητούμε νόημα και να καλλιεργούμε την κριτική σκέψη. Ισως, τότε, η λέξη «γνώση» να ανακτήσει το πραγματικό της βάθος: μια εσωτερική φλόγα που δεν σβήνει μόλις κλείσει το βιβλίο.