«Το στούντιό μου είναι ο πλανήτης»

Σεμπαστιάο Σαλγκάδο (1944-2025)

Αποχαιρετάμε τον κορυφαίο Βραζιλιάνο φωτογράφο που ξεχώρισε για τις συγκλονιστικές ανθρώπινες και οικολογικές μαυρόασπρες εικόνες του από εργάτες, μετανάστες και δάση του Αμαζονίου

«Φωτογράφισα τον κόσμο με όλη μου την ιδεολογία», έλεγε ο Σεμπαστιάο Σαλγκάδο, ο κορυφαίος Βραζιλιάνος φωτογράφος που αγκάλιασε με τον φακό του την ανθρώπινη τραγωδία και την καταστροφή της φύσης, με μοναδική ενσυναίσθηση και ανθρωπιά, με ήθος και πάθος, με την ένταση και την ποίηση της ασπρόμαυρης εικόνας.

Ο ακτιβιστής, πολυβραβευμένος φωτογράφος, που έβαλε στο κάδρο τους περιθωριοποιημένους, ταξίδεψε σε περισσότερες από 130 χώρες και άφησε το αποτύπωμά του με συγκλονιστικές φωτογραφίες - κοινωνικοπολιτικά ντοκουμέντα. Εστίασε στις κοινωνικές και ταξικές ανισότητες με τη σειρά «Gold» (1986), όπου κατέγραψε την εργασιακή κόλαση στα ορυχεία χρυσού της Σιέρα Πελάδα της Βραζιλίας, ενώ με τους «Workers» (1993) αποτύπωσε τις προκλήσεις της χειρωνακτικής εργασίας σε διυλιστήρια πετρελαίου, στην εξόρυξη ορυκτών, στην οικοδομή, στην αγροτική ζωή. Κατέγραψε τις συγκρούσεις στο Κονγκό και στη Ρουάντα τη δεκαετία του 1990 και με το «Εxodus» (2000) τη μετανάστευση, σε παγκόσμια κλίμακα, για οικονομικούς και πολιτικούς λόγους.

Εδειξε τον δρόμο της οικολογικής αφύπνισης όταν μαζί με τη γυναίκα του Λέλια ίδρυσε το Instituto Terra, για την αναδάσωση του τροπικού Ατλαντικού Δάσους στη γενέτειρά του, φυτεύοντας εκατομμύρια δέντρα, εξερεύνησε με τη σειρά «Genesis» απομακρυσμένες γωνιές του πλανήτη, όπου άνθρωποι και φύση συνυπάρχουν αρμονικά, και με την «Amazonia» έκρουσε τον κώδωνα για τις κοινότητες των ιθαγενών του Αμαζονίου που κινδυνεύουν να αφανιστούν.

Ο Βιμ Βέντερς το 2014 με το ντοκιμαντέρ «Το αλάτι της γης» κατέγραψε την πολυκύμαντη ζωή του Σαλγκάδο, ο οποίος την περασμένη Παρασκευή άφησε την τελευταία πνοή του σε ηλικία 81 χρόνων, στο Παρίσι, όπου είχε καταφύγει ως πολιτικός εξόριστος ήδη από τη δεκαετία του 1960. Είναι σημαδιακό ότι ο θάνατός του οφείλεται σε λευχαιμία: σε επαγγελματικό ταξίδι του στην Ινδονησία προσβλήθηκε από σπάνια μορφή ελονοσίας που πυροδότησε αιματολογικές διαταραχές τα τελευταία χρόνια.

Δέκα στιγμές από τον παρεμβατικό -όπως και οι εικόνες του- λόγο

• 1 Μου αρέσει πολύ να δουλεύω σε μακροπρόθεσμα πρότζεκτ... Υπάρχει χρόνος για τον φωτογράφο και τους ανθρώπους μπροστά στην κάμερα να κατανοήσουν ο ένας τον άλλον... Οταν αφιερώνετε περισσότερο χρόνο σε ένα πρότζεκτ, μαθαίνετε να καταλαβαίνετε τα θέματά σας. Ερχεται μια στιγμή που δεν είστε εσείς που τραβάτε τις φωτογραφίες. Κάτι ξεχωριστό συμβαίνει μεταξύ του φωτογράφου και των ανθρώπων που φωτογραφίζει. Συνειδητοποιεί ότι αυτοί του δίνουν τις φωτογραφίες.
• 2 Αυτό που θέλω είναι ο κόσμος να θυμάται τα προβλήματα και τους ανθρώπους που φωτογραφίζω. Αυτό που θέλω είναι να δημιουργήσω μια συζήτηση για το τι συμβαίνει σε όλο τον κόσμο και να προκαλέσω κάποια αντιπαράθεση με αυτές τις φωτογραφίες. Τίποτα περισσότερο από αυτό. Δεν θέλω οι άνθρωποι να τις κοιτάζουν και να εκτιμούν το φως και τους τόνους. Θέλω να κοιτάξουν μέσα τους και να δουν τι αντιπροσωπεύουν οι φωτογραφίες και οι άνθρωποι που φωτογραφίζω.
• 3 Οσο υπάρχει δημοσιογραφία, θα υπάρχει και φωτορεπορτάζ. Είναι τα δύο μισά ενός συνόλου. Και παρ’ όλο που δεν θα διαρκέσουν για πάντα, προς το παρόν δεν βλέπω κανένα από αυτά να φτάνει στο τέλος του. Ο Ρολάν Μπαρτ, στο βιβλίο του «Camera Lucida», δήλωσε ότι η φωτογραφία, και όχι ο κινηματογράφος ή η τηλεόραση, είναι η συλλογική μνήμη του κόσμου. Κατά τη γνώμη μου, έχει δίκιο. Η φωτογραφία απαθανατίζει μια στιγμή, η οποία στη συνέχεια γίνεται σύμβολο, αναφορά. Η φωτογραφία είναι μια παγκόσμια γλώσσα· δεν χρειάζεται μετάφραση. Η συλλογική της μνήμη είναι ένας καθρέφτης στον οποίο η κοινωνία μας παρατηρεί συνεχώς τον εαυτό της...
• 4 Οταν ξεκινούσα, γνώρισα τον Cartier-Bresson. Δεν ήταν νέος σε ηλικία, αλλά κατά τη γνώμη του ήταν ο νεότερος άνθρωπος που είχα γνωρίσει ποτέ. Μου είπε ότι ήταν απαραίτητο να εμπιστεύομαι το ένστικτό μου, να αφιερώνομαι στη δουλειά μου και να αφήνω στην άκρη τον εγωισμό μου. Τελικά, η φωτογραφία μου αποδείχθηκε πολύ διαφορετική από τη δική του, αλλά πιστεύω ότι είχαμε κοινές βάσεις.
• 5 Δεν είμαι καλλιτέχνης. Ενας καλλιτέχνης φτιάχνει ένα αντικείμενο. Εγώ δεν κάνω αντικείμενα, εργάζομαι πάνω σε μια ιστορία, είμαι αφηγητής.
• 6 Προσπάθησα να βελτιώσω την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων. Πιστεύω ότι η ανθρωπιστική φωτογραφία είναι σαν την οικονομία. Η οικονομία είναι ένα είδος κοινωνιολογίας, όπως και η φωτογραφία ντοκουμέντο.
• 7 Οι περισσότερες πληροφορίες που λαμβάνουμε τώρα προέρχονται από την τηλεόραση και είναι παραμορφωμένες. Η φωτογραφία προσφέρει την ευκαιρία να αφιερώσουμε πολύ περισσότερο χρόνο σε ένα θέμα. Είναι σχετικά φθηνότερο μέσο και μπορεί να επιτρέψει σε έναν φωτογράφο να ζήσει πραγματικά σε ένα άλλο μέρος, να δείξει μια άλλη πραγματικότητα, να πλησιάσει την αλήθεια.
• 8 Τελικά, η μόνη κληρονομιά που έχουμε είναι ο πλανήτης μας, και αποφάσισα να πάω στα πιο παρθένα μέρη του πλανήτη και να τα φωτογραφίσω με τον πιο ειλικρινή τρόπο που γνωρίζω, από τη δική μου οπτική γωνία, και φυσικά ασπρόμαυρη, επειδή είναι το μόνο πράγμα που ξέρω να κάνω.
• 9 Είμαστε ζώα, γεννημένοι από τη γη μαζί με τα άλλα είδη. Από τότε που ζούμε στις πόλεις, γινόμαστε όλο και πιο ηλίθιοι, όχι πιο έξυπνοι. Αυτό που μας έκανε να επιβιώσουμε όλα αυτά τα εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια είναι η πνευματικότητά μας· ο σύνδεσμος με τη γη μας.
• 10 Μπορώ να είμαι καλλιτέχνης εκ των υστέρων, όχι εκ των προτέρων. Αν οι φωτογραφίες μου αφηγούνται την ιστορία, τη δική μας ιστορία, την ανθρώπινη ιστορία, τότε σε εκατό χρόνια μπορούν να θεωρηθούν ως αναφορά στην τέχνη, αλλά τώρα δεν γίνονται ως τέχνη. Είμαι δημοσιογράφος. Η ζωή μου είναι στον δρόμο, το στούντιό μου είναι ο πλανήτης.