Πατέρας: Συμπρωταγωνιστής ή θεατής;

Η ψυχολογία αγνόησε για πολύν καιρό τον πατέρα… Οι επιστήμονες υπέθεσαν προκαταβολικά ότι η επίδραση του στην ανάπτυξη του παιδιού έχει μικρότερη σημασία από εκείνη της μητέρας και οι θεωρίες που αναπτύχθηκαν στο παρελθόν είναι εναρμονισμένες με την παραδοσιακή αντίληψη για τον πατέρα – θεατή και τη μητέρα να παίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανάπτυξη του παιδιού.

Είναι αλήθεια ακόμα ότι όπως αναπτύχθηκε η κοινωνία μας με τη μητέρα «στο σπίτι» και τον πατέρα «στη δουλειά», η κατανομή των ρόλων κάθε φύλου καθορίστηκε ανάλογα με τις πολιτισμικές, κοινωνικές και ιδεολογικές συνθήκες.

Τι μας κάνει τώρα να αναθεωρήσουμε το ρόλο του πατέρα; Τι έχει αλλάξει;

Στην εποχή μας έχουμε ν’ αντιμετωπίσουμε νέα φαινόμενα που έριξαν φως στον παραγνωρισμένο ρόλο του πατέρα:

(α) Η γυναίκα πλέον εργάζεται συχνά τις ίδιες ώρες με τον πατέρα ή και περισσότερες, με αποτέλεσμα την ανακατανομή των ρόλων σε σχέση με τη φροντίδα των παιδιών

(β) Αυξήθηκαν τα διαζύγια και οι μονογονικές οικογένειες

(γ)  Εντατικοποιήθηκαν οι έρευνες πάνω στο ρόλο του πατέρα στην ανάπτυξη των παιδιών και πάνω στις συνέπειες της πατρικής αποστέρησης

(δ) Μελετήθηκαν πιο εκτεταμένα οι διαφορές των δύο φύλων (βιολογικές και κοινωνικές)

(ε) Η οικογένεια πλέον αντιμετωπίζεται σαν σύστημα που αλληλοεπηρεάζει και αλληλοκαθορίζει τις σχέσεις των μελών της

Στην εποχή μας δηλαδή ο ρόλος του πατέρα έχει αλλάξει και δεν είναι πλέον απλός θεατής;

Δυστυχώς συχνά ο πατέρας περιορίζεται στους ρόλους του Άγιου Βασίλη που έρχεται φορτωμένος δώρα και του Μέγα Τιμωρού που έρχεται να τιμωρήσει και να βάλει τα πράγματα στη θέση τους. Άλλες φορές εμφανίζεται στο προσκήνιο με το τέλος της βρεφικής ηλικίας όταν «μπορεί» να επικοινωνεί πλέον με το παιδί του. Αυτό όμως έχει βαρύ τίμημα για τη μητέρα και τη φορτώνει με πολύ άγχος, θυμό και ενοχή για τα τυχόν προβλήματα του παιδιού.

Είναι χαρακτηριστικό ότι συχνά οι ίδιοι οι πατέρες θεωρούν ότι το μεγάλωμα των παιδιών είναι καθαρά «γυναικεία» υπόθεση και ότι δεν διαθέτουν τα απαραίτητα βιολογικά ένστικτα για να ανταποκριθούν στα παιδιά τους, ιδιαίτερα κατά τη βρεφική ηλικία. Οι σύγχρονες έρευνες όμως διαψεύδουν αυτές τις εδραιωμένες αντιλήψεις και καλούν τον πατέρα να πάρει τη θέση που του αρμόζει στο οικογενειακό σύστημα και να «αποφορτίσει» τη μητέρα από τις ευθύνες που της επιρρίπτονται για «οτιδήποτε πηγαίνει στραβά»!

Ποιος είναι ο ρόλος του πατέρα στο οικογενειακό σύστημα;

Πρώτα απ’ όλα δεν θα πρέπει να αγνοείται ο ρόλος του πατέρα σαν το πρόσωπο που θα «κόψει» τον ψυχολογικό ομφάλιο λώρο που συνδέει τη μητέρα με το παιδί. Έτσι συχνά η υπερπροστασία της μητέρας με τις καταστροφικές για το ψυχισμό των παιδιών συνέπειες, σχετίζεται με την απουσία ή την ανεπάρκεια του πατέρα.

Θα πρέπει ακόμα να παραδεχτούμε το γεγονός πως ο τρόπος συμμετοχής του πατέρα στο γάμο του και οι συζυγικές σχέσεις, που είναι ο πυρήνας πάνω στον οποίο κτίζεται το όλο οικογενειακό σύστημα, καθορίζουν και την επάρκεια του μητρικού ρόλου και το πώς η μητέρα αντεπεξέρχεται στο ρόλο αυτό. Η ποιότητα της σχέσης των δύο συζύγων σχετίζεται με την ποιότητα της σχέσης μητέρας – παιδιού αλλά και πατέρα –παιδιού.

Είναι σημαντικό το ότι έχει παρατηρηθεί ψηλή συνάφεια των προβλημάτων των παιδιών με τη γενικότερη ανωμαλία και διαταραχή που επικρατεί στην οικογένεια, ιδιαίτερα στις διαλυμένες οικογένειες ή στις οικογένειες που οι σύζυγοι βρίσκονται σε «συναισθηματικό διαζύγιο».

Ποιος είναι ο ρόλος του πατέρα στην κοινωνικοποίηση του παιδιού και στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του;

Τονίζεται η σημασία της πατρικής παρουσίας κατά τη βρεφική ηλικία του παιδιού ως προς τις έμμεσες συνέπειες της στις πρώτες συναναστροφές και ενέργειες του παιδιού με άλλα πρόσωπα.

Αν ο πατέρας «ασχοληθεί», θα μπορέσει αντιληφτεί τις εκδηλώσεις του βρέφους και ν΄ανταποκριθεί σωστά σ΄αυτές. Πέρα από την άμεση επίδραση του στο βρέφος, επηρεάζει έμμεσα τη συμπεριφορά της μητέρας απέναντι σ΄αυτό.

Πατέρας και βρέφος, όπως μητέρα και βρέφος αλληλοεπηρεάζονται αδιάκοπα. Ο πατέρας καταλαβαίνει τις εκδηλώσεις του βρέφους και αυτό με τη σειρά του μαθαίνει να επικοινωνεί και να επιδρά στη συμπεριφορά του πατέρα του απέναντι του. Αυτή η ανταλλαγή ανάμεσα στον πατέρα και το βρέφος δίνει από νωρίς στο παιδί ένα μάθημα κοινωνικού ελέγχου: «Μπορώ να επηρεάσω τους άλλους με αυτά που κάνω!»

Οι οικογένειες με μεγαλύτερη ισότητα στις σχέσεις των γονιών και ίσο καταμερισμό στις φροντίδες για το μωρό (τάισμα, λούσιμο, ντύσιμο…) καταφέρνουν να δώσουν στο βρέφος την ικανότητα ν΄ανοίγεται στους άλλους και να φοβάται λιγότερο την παρουσία ενός ξένου. Με αυτό τον τρόπο καθορίζουν τις κοινωνικές του αντιδράσεις και τις φιλίες που θα αναπτύξει στο μέλλον με άλλα παιδιά.

Μελέτες σε έφηβους δείχνουν ότι οι έφηβοι που είχαν ανεπαρκή πατρική στοργή ήταν λιγότερο κοινωνικοί, δυσπροσάρμοστοι, ανασφαλείς και αγχώδεις με χαμηλή αυτοεκτίμηση.

Άλλες μελέτες σε παιδιά που ο πατέρας τους απουσίαζε μεταξύ 6 – 12 ετών δείχνουν ότι σαν έφηβοι ήταν πιο επιθετικοί αλλά και θηλυπρεπείς ταυτόχρονα.

Ακόμα πολλές έρευνες συνδέουν την ένταση και την έκταση του άγχους που αναπτύσσει το παιδί με την πατρική αποστέρηση.

Μεγάλος ρόλος αποδίδεται στον ρόλο του πατέρα στην ανάπτυξη διαταραχών της συμπεριφοράς του παιδιού, όπως στην αντικοινωνική συμπεριφορά, την «παιδική παραπτωματικότητα» και άλλων ψυχικών διαταραχών και ψυχοπαθολογικών εκδηλώσεων.

Όταν ο πατέρας «απουσιάζει» δεν υπάρχει πρότυπο ταύτισης για το αγόρι, με αποτέλεσμα να φτιάχνει πρότυπο «μυθικό»: παντοδύναμο, που δεν απαγορεύει, δεν έχει όρια, δεν έχει φραγμούς, δεν έχει αυτοέλεγχο!

Συμπερασματικά τονίζεται στο paidiatros.com, ότι μπορούμε να πούμε πως μέσω της διαδικασίας ταύτισης με τους γονείς του το παιδί χτίζει το «εγώ» του βάσει των προτύπων που του παρέχουν οι γονείς του. Έτσι βλέπουμε τον σημαντικό ρόλο του πατέρα όχι μόνο στην ανάπτυξη της ηθικής συνείδησης και συμπεριφοράς του παιδιού (αξίες, στάσεις ζωής) αλλά και στη διαμόρφωση της «σεξουαλικής του ταυτότητας».

Ποιος ακριβώς είναι ο ρόλος του πατέρα στη διαμόρφωση της σεξουαλικής ταυτότητας του παιδιού;

Οι πατέρες επηρεάζουν περισσότερο από τις μητέρες τη συμπεριφορά σύμφωνα με το φύλο με την προσωπικότητα τους, με το να χρησιμεύουν σαν πρότυπα και με τις καθημερινές συναναστροφές με τα παιδιά τους.

Είναι αξιοσημείωτο το ότι η πατρική ζεστασιά συνδέεται με ψηλή αρρενωπότητα στ΄αγόρια. Τα αγόρια που η συμπεριφορά τους ταιριάζει με το στερεότυπο του ανδρισμού έχουν πατέρες αποφασιστικούς, ικανούς να θέτουν όρια, με ενεργό ρόλο στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους.

Οι μελέτες δείχνουν ότι η σεξουαλική ταυτοποίηση των αγοριών εξαρτάται κυρίως από το πόσο ουσιώδης είναι για το αγόρι η σχέση με τον πατέρα του και όχι από το χρόνο που περνά μαζί του. Τα αγόρια που έχουν μεγαλύτερη ταυτοποίηση με τον «ανδρικό ρόλο» βλέπουν τον πατέρα τους ως πηγή επιδοκιμασίας και τιμωρίας.

Αντίθετα, η αδιαφορία και η εχθρότητα του πατέρα ευθύνονται κατά πολύ για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στη δημιουργία μόνιμων ετεροφυλικών σχέσεων.

Στις έρευνες για τα αποτελέσματα της πρώιμης πατρικής αποστέρησης φαίνεται ότι για τα αγόρια δεν υπάρχει μορφή για ταυτοποίηση (ανδρικό πρότυπο). Είναι περισσότερο «θηλυπρεπή», λιγότερο ανεξάρτητα, έχουν δυσκολίες στις σχέσεις με συνομήλικους και είναι αγχώδη με περισσότερα προβλήματα συμπεριφοράς.

Όσον αφορά στα κορίτσια, δημιουργούνται δυσκολίες στις σχέσεις τους με τους άντρες και παραμένουν πιο εξαρτημένα από τη μητέρα τους.

Εννοείται, πως όσο αλλάζουν οι αντιλήψεις μας για το ποια συμπεριφορά ταιριάζει στα κορίτσια και ποια στα αγόρια, άλλο τόσο αλλάζει και η συμβολή του πατέρα σ΄αυτή τη διαδικασία.

Ο πατέρας παίζει κάποιο ιδιαίτερο ρόλο στην πνευματική εξέλιξη των παιδιών;

Ο πατέρας επηρεάζει την απόδοση των παιδιών στο σχολείο, τις προτιμήσεις τους, ακόμα και τα είδη των απασχολήσεων τους. Δεν είναι λίγα τα παιδιά που ασχολούνται, για παράδειγμα, με το ποδόσφαιρο (ανεξαρτήτως ταλέντου και πραγματικού ενδιαφέροντος), μόνο και μόνο γιατί το ποδόσφαιρο είναι σημαντικό για τον πατέρα…

Οι πατέρες και οι μητέρες συμβάλουν στη νοητική ανάπτυξη του βρέφους αλλά με διαφορετικό τρόπο:

Ο πατέρας με τις φυσικές του ικανότητες σαν συμπαίκτης στο παιχνίδι με το παιδί και η μητέρα με τις ειδικές της ικανότητες να του κουβεντιάζει και να το διδάσκει.

Οι πατέρες μιλούν λιγότερο αλλά παίζουν με απότομες αλλαγές της έντασης κυρίως «σωματικά», ζωηρά παιχνίδια, παρά διδακτικά ή διανοητικά ή με αντικείμενα ή με ομιλία όπως της μητέρας. Στο παιχνίδι με τον πατέρα, το παιδί εξερευνά, γνωρίζει, αποδέχεται τα όρια του και αποκτά τον έλεγχο της πραγματικότητας του. Αποκτώντας όμως τον έλεγχο της πραγματικότητας του, το παιδί κερδίζει σε αυτογνωσία και αυτοεκτίμηση.

Πέρα από το παιχνίδι, καθοριστική είναι η συμβολή του πατέρα (αν η μητέρα τον αφήσει!!!) στις προσπάθειες που κάνει, νωρίτερα από τη μητέρα , για να γίνει το παιδί του ανεξάρτητο (να τρώει, να λούζεται και να κοιμάται μόνο, να κόβει με το μαχαίρι κ.ο.κ).

Δεν είναι τυχαίο ότι η πατρική αποστέρηση συνδέεται με χαμηλότερες επιδόσεις στο σχολείο για τα αγόρια και με τη συχνότερη εμφάνιση σχολικής φοβίας ή σχολικής αποτυχίας.

Αυτά αφορούν στα αγόρια. Στα κορίτσια οι πατέρες επιδρούν με το λόγο και τη στοργή τους και όχι τόσο με το παιχνίδι! Οι πατέρες επηρεάζουν τα κορίτσια τους έμμεσα, μέσα από τη σχέση τους με τις γυναίκες τους και άμεσα με τις προσδοκίες που δείχνουν να έχουν από αυτά.

Η πατρική αποστέρηση είναι δηλαδή εξίσου σημαντική όπως και η μητρική αποστέρηση;

Φαίνεται πως ο πατέρας πρέπει να εγκαταλείψει το ρόλο του θεατή και με την παρουσία του και το παράδειγμα του να συμπρωταγωνιστήσει και να δείξει μαζί με τη μητέρα πώς λειτουργεί μια οικογένεια: η βασική μονάδα, η υπεύθυνη για την ανάπτυξη των μελών της.

Η πατρική αποστέρηση είναι όντως εξίσου σημαντική με τη μητρική αποστέρηση. Η αποστέρηση αυτή έχει ποικίλες επιπτώσεις στην εξέλιξη και την προσωπικότητα των παιδιών – επιπτώσεις διαφορετικές στα αγόρια και στα κορίτσια.

Η παρουσία του πατέρα είναι απαραίτητη για τη σεξουαλική ταυτοποίηση, την πνευματική εξέλιξη, την ωρίμανση της προσωπικότητας και των αγοριών και των κοριτσιών.

Για την υγιή ψυχοσωματική εξέλιξη των παιδιών χρειάζεται και η πατρική και η μητρική φροντίδα. Σε κάθε στάδιο εξέλιξης του παιδιού στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, το παιδί χρειάζεται όχι μόνο τη μητέρα αλλά και τον πατέρα ως αντικείμενο αγάπης, ασφάλειας, σύνδεσης με τον εξωτερικό κόσμο και την αρχή της πραγματικότητας, ως μορφή ταυτοποίησης ή ακόμα και ως μορφή την οποία μπορεί να αμφισβητήσει…